Dennis DUNCAN*

Përsa i përket parashikimit të së ardhmes, Johnny Mnemonic ka qëlluar në shenjë: Thrilleri fantastiko-shkencor, i publikuar në vitin 1995 me Keanu Reeves në rolin kryesor, përpara Matrix, fillon në stilin e Star Wars, me tekstin që rrokulliset ngadalë në qendër të ekranit: kjo është fillesa e shekullit XXI; bota dominohet nga korporatat; dhe një pandemi e re, fatale, me shkak dhe kurë të panjohur, është përhapur në të gjithë botën. Kur e takojmë heroin tonë, është fillimi i vitit 2021. Teksa ecën nëpër Pekin, turma me maska protestojnë rreth tij për dështimin e udhëheqjes globale për të luftuar virusin. Deri këtu, e frikshme nga saktësia. Por, jo çdo gjë në këtë të ardhme kibernetike të shekullit XXI duket profetike. Është argëtuese të shohësh se cilat pjesë të futurizmit të filmit kanë dalë jashtë shenjës. Disa nga mungesat janë të çuditshme: askush nuk përdor celularë; njerëzit ende dërgojnë imazhe me faks. Disa nga teknologjitë “cool” – si kamxhiku me lazer i përdorur nga Yakuza e së ardhmes – nuk janë shfaqur ende në jetën reale. Por, për mua, parashikimi më interesant i Johnny Mnemonic është ai që ka të bëjë me mënyrën se si do të lexojmë në vitet 2020. Johnny është një “agjent mnemonik”: një kontrabandues të dhënash. Një pjesë e trurit të tij (160 Gb për të qenë i saktë) është rikonfiguruar për transferim të menjëhershëm skedarësh. Ai thjesht fut një kabllo në një prizë pas veshit dhe importon të dhënat. Nga minidisqet.

Këtu, pra, kemi një eksperiment mendor: nëse bota jonë do të ishte si ajo e Johnny-t, nëse librat do të ishin, siç i quan filmi, “implantime të lidhura drejtpërdrejt me trurin”, dhe konsumimi i tyre do të zgjaste vetëm disa sekonda për t’u ngarkuar, a do të shqetësoheshim ende për të lexuar në kuptimin e zakonshëm? Ose, për të qenë më të saktë, cilët libra do të lexonim ende? Disa janë të dukshëm. Ku qëndron kënaqësia në një libër të P. G. Wodehouse nëse nuk qeshim – në kohë reale – me marrëzinë kristalore të fjalive të tij, ose nuk ndjejmë ngazëllimin teksa komplotohet me afërsi baroke kulmi i rrëfimit? Cili është kuptimi i një romani të P. D. James nëse nuk përjetojmë shtresat e të dhënave dhe indicieve?

A nuk do të ishte i dobishëm ky model edhe për vepra të tjera? Të kishe “Chicago Manual of Style” të lidhur në sinapset e tua dhe të mos bëje më kurrë ndarjen e gabuar të një foljeje në infinitiv; të kishe gjithë Wisden-in të ngarkuar paraprakisht në kujtesë dhe të ëmbëltoje çdo bisedë me një shtresë të lehtë statistikash të kriketit… Duket sikur mund të tërhiqet një vijë e thjeshtë ndarëse: me letërsinë artistike, vetë procesi i leximit është pjesë e pandashme e kënaqësisë. Non-fiction? Më sill minidiskun.

Ne i përdorim llojet e ndryshme të librave ndryshe nga njëri-tjetri. Non – fiction duket ndryshe nga fiction-i. Për shembull, ka (ose duhet të ketë) një indeks – një mjet që nënkupton se teksti që i shërben mund të ndahet në copa, momente, copëza faktesh; që nëse nuk do të zhytesh krejtësisht, për ta lexuar tekstin në mënyrë lineare nga fillimi në fund, mundet thjesht të “zhbirilosh”, duke marrë vetëm informacionin që të duhet. Pra, ja ku e ke: ne lexojmë non-fiction për të zbuluar gjëra. Thjesht.

Dhe megjithatë… Leximi është një nga foljet më të paqëndrueshme. Lexojmë romane dhe gazeta, poezi dhe e-maile, cicërima dhe tabela rrugore, manuale, menu dhe harta, dhe çdo aktivitet ka historinë e vet të veçantë; secili përfshin një ekonomi të ndryshme të vëmendjes. Secili ofron një përgjigje tjetër ndaj pyetjes, “Pse lexojmë?” Sa më shumë i afrohemi idesë së leximit, aq më shumë shumëfishohen kategoritë. Çfarë, saktësisht, kuptojmë me non – fiction? Ndoshta isha i nxituar më parë – një devijim – kur fola për udhëzues stili apo almanakë sportivë. Po me një biografi, apo një libër filozofie: a do të zgjedhje variantin e transferimit të të dhënave, apo do të preferoje ta lexoje në mënyrën tradicionale? Po me ditarët e një shkrimtari – Woolf, Kafka, Anaïs Nin – apo me librin që ke tani në dorë? Në një pikë, vetë ideja e ngarkimit të menjëhershëm të një libri nis të duket po aq e vetëshkatërruese sa injektimi i poezisë me shiringë.

Çdo vit bëj një ushtrim me studentët e mi ku shohim kapitullin hyrës të romanit “Kohë të vështira” të Charles Dickens-it. “Tani, çfarë unë dëshiroj janë Faktet. Mësoni këta djem dhe vajza vetëm me Fakte. Vetëm faktet duhen në jetë.” Si mund ta dimë, – pyes unë, – që ky model i edukimit është duke u vënë në lojë? Cilat janë shenjat – të qeshurat e fshehta mes rreshtash që Dickens na dërgon?

… dhe ne — që na lejojnë të kuptojmë se folësi pa emër është një përbindësh apo një budalla, se faktet me siguri nuk janë baza e vetme e një arsimi të shëndoshë, se skena po përgatitet për një mësim të vështirë mbi pasurinë e jetës reale? Përsëritja, ekzagjerimi, ironia, karikatura: ndjenja e talljes në këto katër paragrafë të shkurtër shpërthen në çdo frazë. Personi që shpreh këto pikëpamje, me zërin e tij “të palëkundur, të thatë dhe diktatorial”, bëhet të duket përçmues. Dickens e di — dhe ai e di që ne e dimë — se të mësuarit është më shumë se thjesht fakte.

Mendo për një libër të njohur historie, një kujtim, një pjesë gazetarie të gjatë në formë eseje. Sa prej tij mund të përshkruhet me të vërtetë si informacion? Vetëm sepse është non-fiction nuk do të thotë se gjithçka është fakt. Ka një shprehje të këndshme, që zakonisht i atribuohet John Updike, e cila thotë: “Shumica e biografive janë thjesht romane me indekse.” Me këtë, ai nënkupton, sigurisht, që biografia si zhanër nuk mund të besohet. Ajo duket si fakt — sepse ka indekse! — por në të vërtetë, thotë Updike, ajo është, më shpesh sesa jo, e njëanshme, e pasaktë, e sajuar. Për më tepër, në non-fiction ka argument, demonstrim, opinion, ndonjëherë edhe stil. Mund të jesh duke e lexuar këtë tani dhe të tundësh kokën me zemërim, duke më sharë nën zë. Kjo është në rregull. Vërtetë. Leximi, edhe (ndoshta veçanërisht) leximi i non-fiction-it, është një bisedë. Është kohë e kaluar në dialog me autorin, duke u pajtuar ose duke kundërshtuar, duke shënuar pikat kulmore të argumentit, duke i ndarë idetë, duke i integruar ato me dijen tënde, perceptimet dhe përvojat e tua. “Lexo, shëno, mëso dhe tret në mënyrë të brendshme”, – këshillonte Thomas Cranmer. Mësimi nuk mund të ndodhë pa tretjen.

Kur lexojmë për të zbuluar gjëra, atëherë, ne e bëjmë këtë edhe për të njëjtat arsye që lexojmë romane: për kënaqësi, për kohë të lirë, për të kaluar kohën, sepse na pëlqen shoqëria e personit që takojmë në faqe. Dhe jo vetëm kaq, por këto motive janë të pandashme: ne i zbulojmë gjërat pikërisht sepse përjetojmë aktin e leximit. Lexuesit e non-fiction-it nuk janë enë të zbrazëta, si nxënësit në klasën e Gradgrind-it, që presin në mënyrë pasive të kenë “kuintalë perandorakë faktesh që derdhen në ta derisa të jenë plot deri në grykë.” As nuk mund të jenë ndonjëherë si Johnny Mnemonics, që ngarkojnë urtësi derisa të arrijnë kapacitetin e tyre. E ardhmja e leximit duket e sigurt për momentin.

*Autor i librit “Index, një histori e”