Tragjedia e një personazhi

Luigi Pirandello

 

E kam zakon të bëj dëgjesa, çdo të diel në mëngjes, me personazhet e novelave të mia të ardhshme.

Pesë orë, nga ora tetë deri në orën 13. Më ndodh pothuajse gjithmonë që të gjendem në shoqëri të keqe.

Nuk e di pse, por zakonisht në këto dëgjesa vijnë ngado njerëzit më të pakënaqur në botë, të prekur nga sëmundje nga më të ndryshmet, ose të ngatërruar në situata të llojllojshme, të cilët me të vërtetë është një vuajtje t’i trajtosh. Unë i dëgjoj të gjitha me durim. I pyes me delikatesë, marr emrat në shënim dhe kushtet e gjithsecilit, mbaj parasysh ndjenjat dhe aspiratat e tyre.  Por më duhet edhe të shtoj se, për fatin tim të keq, nuk kënaqem kollaj. Durim, delikatesë po. Por nuk më pëlqen të më mashtrojnë.

Dua të hyj deri në fund të shpirtit të tyre, me një hetim të gjatë dhe të hollësishëm. Tani ndodh që, për disa pyetje të mia, më shumë sesa një prej tyre të dalë nga hija dhe të shkelmojë furishëm, sepse ndoshta i duket se po kënaqem me të, duke e shpërbërë nga serioziteti me të cilin është paraqitur.

Me durim dhe me delikatesë orvatem t’i tregoj dhe t’ia bëj të prekshme që nuk është sipërfaqësore pyetja ime, që lë ngado për të dëshiruar, si nga një anë, ashtu edhe nga një tjetër: Gjithçka qëndron në atë që mund të jemi apo që duhet të jemi.

Aty ku kjo mundësi mungon, patjetër që vullneti do të duket qesharak dhe i kotë.

Nuk doni të bindeni.

Atëherë, unë që e kam zemrën e mirë, i mëshiroj. Por a është i mundur mishërimi i disa fatkeqësive, përveçse të gajasesh.

Tani pra, personazhet e novelave të mia përflasin nëpër botë se unë  jam një shkrimtar shumë mizor dhe i pashpirt. Duhet një kritik me vullnet të mirë që të tregojë sa mëshirë ka në atë qeshje.

Po ku janë sot kritikët vullnetmirë?

 

*

 

Duhet të bëhet me dije që disa personazhe në këto dëgjesa kalojnë para të tjerëve dhe imponohen me shumë përdredhje dhe prepotencë, saqë unë ndihem në siklet ndonjëherë, në mënyrë që t’i kaloj sa më shpejt, aty për aty.

Nga ky tërbim i tyre, shumë pendohen thellësisht dhe më kërkojnë që t’u sistemoj kujt një defekt, kujt një tjetër. Por unë buzëqesh dhe u them atyre me qetësi që të shlyejnë mëkatin origjinal dhe të presin deri sa unë të gjej kohën dhe mënyrën që të kthehem tek ato.

Nga ato që ngelen mbrapa, të dërrmuar, dikush shfryen, dikush nxihet, dikush lodhet dhe ikën për të trokitur në derën e ndonjë shkrimtari tjetër.

Më ka ndodhur, jo radhë herë, të rigjej në novelat e shumë kolegëve të mi disa personazhe që më përpara ishin paraqitur tek unë, sikurse më ka ndodhur të kujtohem për disa të tjerë të cilët, të pakënaqur për mënyrën se si i kishin trajtuar, kanë dashur të provojnë të bëhen diku tjetër figura më të mira.

Nuk ankohem, sepse zakonisht më vijnë përpara të tjerë, dy – tre në javë. Dhe shpesh shtyrjet janë kaq të mëdha saqë më duhet t’u jap të drejtë më shumë së njërit njëkohësisht.

Veçse në një farë pike, shpirti kaq i ndarë dhe i trazuar, refuzon atë turmë dyshe apo treshe dhe bërtet i dëshpëruar, që, o një nga një, avash-avash, me qetësi ose ikni në limb që të tre.

Më kujtohet shpesh me çfarë nënshtrimi priste radhën e vet një plak i shkretë, i ardhur nga larg, një farë Maestro Icilio Saporini, i dëbuar nga Amerika më 1849, kur ra Republika Romane, sepse bëri një muzikë, njëfarë himni patriotik, dhe, pasi u kthye në Itali, pas dyzet e pesë vjetëve, gati 80 vjeçar, për të vdekur me ceremoni, me atë zë si mushkonjë lejonte që t’i kalonin të gjithë përpara. Dhe më në fund kur po rimerrja veten nga një sëmundje e gjatë, e pashë tek hynte në dhomë i thjeshtë dhe i përvuajtur, me një nënqeshje në buzë.

– A mundem… në qoftë se nuk Ju vjen keq.

– Ah po, i dashur plakush!

Kishte zgjedhur rastin më të volitshëm. Dhe e bëra të vdiste menjëherë në një novelë të shkurtër me titull Muzika e vjetër.

 

*

Këtë të diel hyra në studion time për dëgjesa pak më vonë se herët e tjera. Një roman i gjatë që ma kishin dërguar dhuratë, i cili kishte më se një muaj që priste për t’u lexuar, më mbajti zgjuar deri në tre të mëngjesit për shumë vërejtje që më sugjeroi një personazh i tij, i vetmi i gjallë midis shumë hijeve të kota.

Paraqiste një burrë të shkretë, njëfarë doktor Fileno, i cili besonte se kishte gjetur ilaçin e çdo lloj sëmundjeje, një recetë të pagabueshme për të ngushëlluar vetveten dhe të gjithë njerëzit nga çdo fatkeqësi publike apo private. Në të vërtetë, më shumë sesa një ilaç apo recetë, ishte një metodë kjo e doktor Fileno-s, ku bëhej fjalë për të lexuar nga mëngjesi në darkë libra historie, duke parë te historia edhe të tashmen, si diçka e shkuar në kohë dhe e vendosur në arkivat e të kaluarës.

Me këtë mënyrë ishte çliruar nga çdo vuajtje dhe nga çdo shqetësim dhe kishte gjetur – pa pasur nevojë të vdiste – paqen: një paqe e rreptë dhe e kthjellët, e ngjyrosur lehtë me një farë trishtimi, pa keqardhje që do të marrin akoma varrezat mbi faqen e dheut, edhe kur të gjithë njerëzit të kenë vdekur.

Doktor Fileno as nuk ëndërronte të nxirrte mësime nga e kaluara për të tashmen: e dinte që do të ishte kohë e humbur, prej të çmenduri: sepse historia është përbërje ideale e elementeve të mbledhura sipas natyrës, antipative, simpative, opinioneve të historianëve, dhe pra nuk është e mundur që t’i shërbehet kjo përbërje ideale e jetës, e cila lëviz me të gjithë elementet e saj akoma të shpërbëra e të shthurura. Dhe as që ëndërronte të nxirrte nga e tashmja norma e parashikime për të ardhmen; biles bënte pikërisht të kundërtën: vendosej idealisht në të ardhme për të shikuar të tashmen dhe e shikonte si të kaluar.

Para pak ditësh, për shembull, i kishte vdekur një vajzë. Një mik i kishte shkuar për ta takuar për ngushëllime për fatkeqësinë që i kishte ndodhur. Dhe pra, e kishte gjetur aq të ngushëlluar sikur ajo vajzë t’i kishte vdekur para më shumë së njëqind vjetëve. Fatkeqësinë, akoma shumë të freskët, patjetër e kishte larguar me kohë, shtyrë dhe rimbledhur në të shkuarën. Por duhet të shihej me sa zell e dinjitet fliste për të.

Me pak fjalë, këtë metodë, doktor Fileno e kishte ndërtuar si një dylbi të kthyer mbrapsht. E kapte jo për të shikuar të ardhmen, ku e dinte se nuk do të shihte gjë: E bindte zemrën, që ishte e kënaqur, që të shihte nga lentja e madhe nëpërmjet asaj të voglës të drejtuar nga e tashmja, në mënyrë që të gjitha gjërat të dukeshin menjëherë të vogla dhe të largëta. Dhe priste prej shumë vitesh që të shkruante një libër që sigurisht do të ketë jehonë: Filozofia e Largët.

Gjatë leximit të romanit m’u duk e qartë që autori, për të lidhur si të sajuar një nga ngjarjet më të zakonshme, nuk kishte ditur ta kuptonte në ndërgjegje këtë personazh, i cili duke mbajtur në vetvete, ai vetë, sythin e një krijimi të vërtetë dhe të veçantë, kishte arritur në një pikë të bënte për vete autorin dhe të spikaste një copë herë me spikamë të fuqishme mbi rastet shumë të zakonshme të treguara dhe të shfaqura: pastaj, papritmas, i deformuar dhe i mjeruar, i është nënshtruar dhe përshtatur nevojave të një zgjidhjeje të paqenë dhe të pamend.

Kishte qëndruar gjatë, në heshtjen e natës, me imazhin e këtij personazhi përpara syve, duke fantazuar.

Sa keq! Kishte kaq shumë material në të sa për të bërë një kryevepër! Në qoftë se autori nuk do ta kishte nënvlerësuar padenjësisht dhe shpërfillur, sikur ta kishte bërë atë qendrën e tregimit, të gjitha ato elemente të sajuara, në të cilat ishte mbështetur, do të ishin bërë menjëherë të gjalla.

Një zor i madh dhe një inat i madh më kishin pushtuar për atë jetë mjerisht të humbur.

*

E pra, atë mëngjes, kur hyra vonë në studio gjeta një rrëmujë të pazakontë, sepse ai doktor Fileno ishte hedhur tashmë në mes të personazheve të mia në pritje, të cilët, të nervozuar dhe të trazuar, i ishin sulur sipër dhe kërkonin ta dëbonin, ta hidhnin mbrapa.

Heu – bërtita – zotëri çfarë është kjo sjellje? Doktor Fileno, unë kam shpenzuar shumë kohë me Ju. Çfarë doni nga unë? Ju nuk më përkisni  mua. Më lini që të takoj qetësisht personazhet e mia tani dhe ikni.

U shfaq një ankth aq i fortë dhe i dëshpëruar në fytyrën e doktor Fileno-s, saqë të gjithë ato të tjerët (personazhet e mia që akoma po e përmbanin) u zbehën qejfmbetur dhe u larguan.

– Mos më dëboni – Ju lutem – mos më dëboni! Më jepni vetëm pesë minuta dëgjesë, në qoftë se këta zotërinjtë durojnë, dhe binduni Ju lutem!

Dyshues dhe i përfshirë nga një dhembshuri e pyeta:

– Të bindem për çfarë? Jam shumë i bindur, sepse Ju, i dashur doktor Fileno,  meritonit të binit në duar më të mira. Por çfarë doni që të bëj unë. Më ka ardhur keq për fatin Tuaj: Tani mjaft.

– Mjaft? Ah jo për atë Zot – u hodh doktor Fileno me një dridhmë zemërimi në të gjithë personin e tij. Ju thoni kështu, sepse nuk jam një gjë e Juaja! Përçmimi Juaj, më besoni, do më duket më i pamëshirshëm, dhe ky mishërim pasiv, i padenjë për një artist, më falni. Askush nuk mund të dijë më mirë se Ju që ne jemi qenie të gjalla, më të gjalla se ato që marrin frymë dhe veshin rroba: ndoshta më pak realë por më të vërtetë. Vihet në jetë në shumë mënyra, i dashur zotëri, dhe Ju e dini mirë që natyra ndihmohet nga instrumenti i fantazisë njerëzore për të vazhduar veprën e saj të krijimit. Dhe kush lind në saje të këtij aktiviteti krijues që gjendet në shpirtin e njeriut, është i rregulluar nga natyra për një jetë shumë më të lartë sesa ai që lind nga barku i vdekshëm i një gruaje. Kush lind personazh, kush ka fatin të lindë personazh i gjallë, mund të mos e çaëj kokën edhe për vdekjen. Nuk vdes më! Do të vdesë njeriu, shkrimtari, instrument natyror i krijimit: po krijesa nuk vdes më. Dhe për të jetuar në përjetësi nuk ka nevojë për dhunti të jashtëzakonshme apo të bëjë mrekulli. Pa më thoni Ju kush ishte Sanço Pança[1]? Pa më thoni Ju kush ishte Don Abbondio[2]! Që pra, ato jetojnë të përjetshëm sepse – sytha të gjallë – kishin fatin të gjenin burim pjellor, një fantazi që diti t’i rriste dhe t’i ushqente.

– Posi more, i dashur Doktor, e gjithë kjo qëndron – i thashë. – Por akoma nuk e di se çfarë doni Ju nga unë.

– Ah jo? Nuk e dini, –  tha doktor Fileno – Mos ndoshta kam ngatërruar rrugë? Mos ndoshta kam rënë gjë nga hëna në këtë botë? Po çfarë dreq shkrimtari jeni Ju, më falni? Pra me të vërtetë nuk e kuptoni tmerrin e tragjedisë time?  Të kesh nderin e paçmueshëm të lindësh personazh, sot për sot, dua të them sot që jeta materiale është kaq e tejmbushur me vështirësi të ulëta që pengojnë, deformojnë, mjerojnë çdo ekzistencë; të kesh privilegjin të kesh lindur personazh i gjallë, i porositur pra, edhe në vogëlsinë time, për përjetësi, po zotëri, të biesh në ato duar, të jesh i dënuar të vdesësh padrejtësisht, të mbytesh në atë botë të sajuar, ku nuk mundem as të marr frymë dhe as të bëj një hap, sepse gjithçka është e rreme, false, e sajuar e stërholluar! Fjalë dhe letër! Letër dhe fjalë! Një njeri, në qoftë se gjendet i mbështjellë në kushtet e jetës ku nuk mundet apo nuk di të përshtatet, mund të ikë, t’ia mbathë; por një personazh i shkretë, jo: është aty i fiksuar, i gozhduar në një flijim pafund! Ajër! Ajër! Jetë! Më shihni… Fileno… më ka vënë emrin Fileno… A Ju duket serioze që unë të quhem Fileno? Budalla, budalla! As emrin nuk ka ditur të ma zgjedhë. Unë, Fileno, Ah po, tani; unë, unë autori i Filozofisë Së Largët, me të vërtet unë duhet të përfundoj në atë mënyrë të padenjë për të zgjidhur atë lëmsh të marrë të atyre rasteve atje! Duhej të martohesha me të, e vërtetë është? Të martohesha për herë të dytë me atë bibën Graziella, më mirë unë sesa ai noteri, Negroni! Aman, të lutem! Këto janë krime, i dashur zotëri, krime që duhej të laheshin me lot gjaku! Kurse tani çfarë do të ndodhë? Asgjë. Heshtje. Apo ndoshta ndonjë kritikë dërrmuese në dy apo tre gazeta. Ndoshta ndonjë kritik do të bërtasë: “I shkreti doktor Fileno, sa keq! Ai po që ishte një personazh i mirë” dhe gjithçka do të përfundojë kështu. I dënuar me vdekje, unë, autori i Filozofisë së Largët, që ai budallai nuk e gjeti një mënyrë as të më botonte me shpenzimet e mia. Eh pra, përndryshe, Ju sfidoj! Si do të isha martuar për herë të dytë me atë bibën Graziella? Ah mos ma sillni në mendje! Jepi, jepi, futju për mes, i dashur zotëri. Më çlironi Ju, tani menjëherë! Më bëni të jetoj meqë keni kuptuar të gjithë jetën që gjendet brenda meje.

Pas këtij propozimi të ardhur me zemërim, qëndrova njëfarë kohe duke vëzhguar në fytyrë doktor Fileno-n.

– Ju vret ndërgjegjja? Më pyeti i çatrafiluar. – Ju vret ndërgjegjja? Por është e ligjshme, e ligjshme, a e dini? Është e drejta e Juaj e shenjtë të më merrni dhe të më jepni jetë, meqë ai idiot nuk ka ditur se si. Është e drejta Juaj dhe e imja, kuptoni?

– Mund të jetë edhe e drejta e Juaj, i dashur doktor – u përgjigja – dhe mund të jetë edhe e ligjshme, sikurse Ju besoni. Por këto gjëra unë nuk i bëj. Dhe është e kotë që këmbëngulni. Nuk e bëj. Provoni diku tjetër.

– Po kujt mendoni se mund t’i drejtohem në qoftë se Ju…

– Unë nuk e di! Provoni. Ndoshta nuk do të vuani shumë që të gjeni dikë tepër të bindur për ligjshmërinë e të kësaj të drejte. Apo jo, më dëgjoni pak, i dashur doktor Fileno. Jeni Ju, po apo jo me të vërtetë autori i Filozofisë së largët?

– Si jo? – u hodh doktor Fileno, duke u tërhequr një hap mbrapa dhe duke vendosur duart në gjoks. – Do të guxonit ta vini në dyshim? Kuptoj, kuptoj. Është gjithmonë për fajin e asaj vrasjes sime! Sapo keni dhënë dhe përmbledhtazi, kalimthi, një ide për teoritë e mia, duke mos pandehur as larg nga mendja të gjithë mësimin që duhej të nxirrej nga zbulimi i asaj dylbie të kthyer mbrapsht.

Nxora duart përpara për ta ndaluar, duke qeshur dhe duke thënë: Në rregull …. Në rregull, por dhe Ju, më falni?

– Unë? Si  unë?

– Ankoheni për autorin Tuaj, por a keni ditur Ju, i dashur doktor, të nxirrni një mësim me të vërtetë nga teoria Juaj. Ja pra, këtë doja t’Ju thosha në të vërtetë. Me lejoni t’Ju them. Në qoftë se Ju besoni me të vërtetë, sikurse edhe unë, në virtytet e filozofisë Tuaj, përse nuk e zbatoni pikërisht në rastin Tuaj? Ju po kërkoni sot, mes nesh një shkrimtar që t’Ju shugurojë në përjetësi? Por shikoni se çfarë thonë për shkrimtarët e shkretë bashkëkohorë të gjithë kritikët më në zë. Jemi dhe nuk jemi. Dhe nënshtrojani, bashkë me ne, dylbisë Suaj të famshme të kthyer mbrapsht faktet më të rëndësishme, pyetjet më të nxehta dhe veprat më të mahnitshme të ditëve tona. I dashur doktor, kam shumë frikë se Ju nuk do të shihni më asgjë dhe askënd. Dhe pra, jepini, ngushëllohuni ose më mirë dorëzohuni, dhe më lini të pres personazhet e mia të shkreta të cilat, mund të jenë të këqija, të athëta, por nuk kanë të paktën aspiratën tënde ekstravagante.

Përktheu: Denis Gila

[1] Sancho Pancha është një nga personazhet e D. M Cervantes, “Don Kishoti”. Titulli origjinal në spanjisht  “Don Quixote” (shënim i përkthyesit)

[2] Don Abbondio është një nga personazhet në veprën e A. Manzoni-t, “Të Fejuarit”. Titulli origjinal në italisht “I promessi sposi” (shënim i përkthyesit)


RELATED POST

  1. […] për dhunti të jashtëzakonshme apo të bëjë mrekulli. Pa më thoni Ju kush ishte Sanço Pança[1]? Pa më thoni Ju kush ishte Don Abbondio[2]! Që pra, ato jetojnë të përjetshëm sepse – sytha […]

Your email address will not be published. Required fields are marked *


The reCAPTCHA verification period has expired. Please reload the page.