“Bota e djeshme – Kujtime të një evropiani“
Vepër autobiografike

Ai burrë që po gjente tani strehim në Londër pasi kishte ikur nga atdheu i vet, të cilit ia pati rritur lavdinë në mbarë botën e për të gjitha kohërat, me moshën që kishte qe tanimë një plak e një njeri i sëmurë rëndë. Por s’ishte aspak një burrë i lodhur e i kërrusur. Me vete isha trembur një çikë se mos më dukej i dëshpëruar ose i tronditur pas tërë atyre çasteve torturuese që duhej të kishte kaluar në Vjenë, por e pashë më të lirë e madje më të lumtur se kurrë. Më shpuri në kopshtin e shtëpisë që kishte zënë në një lagje të jashtme të Londrës. “A kam pasur ndonjëherë shtëpi më të bukur se kjo?”, më pyeti me një nënqeshje gazmore në ato buzë dikur aq të rrepta. Më tregoi statujëzat e veta të dashura egjiptiane, që ia kishte shpëtuar Marie Bonaparti, dhe shtoi: “A nuk jam përsëri në shtëpinë time?”

Mbi tryezë ndodheshin fletët e mëdha të dorëshkrimit të tij, dhe vazhdonte të shkruante çdo ditë, në moshën tetëdhjetetrevjeçare, me po atë shkrim të qartë e të rrumbullt, me po atë kthjelltësi mendore të viteve të veta më të mira dhe po aq i palodhur; vullneti i tij i fortë kishte përballuar gjithçka, sëmundjen, moshën, mërgimin, dhe tani për të parën herë po vërshonte lirshëm prej tij ajo mirësia e shpirtit, e ndrydhur gjatë vitesh të shumta lufte. Mosha vetëm se e kishte bërë më të butë, sprovat e kaluara vetëm se e kishin bërë më tolerant. Tani bënte nganjëherë ca gjeste të këndshme që s’i kisha vënë re kurrë më parë te ky burrë aq i përmbajtur; të hidhte krahun supeve, dhe që prapa xhamave vezullues të gjyzlykëve sytë e tij të vështronin më me ngrohtësi. Gjatë gjithë atyre viteve që njiheshim, një bisedë me Frojdin më kishte dhënë gjithmonë kënaqësinë më të madhe intelektuale. Mësoje prej tij dhe njëherazi e admiroje, e ndieje se të kuptonte në çdo fjalë ai burrë mrekullisht i zhveshur nga çdolloj paragjykimi, që s’e trembte asnjë pohim, që s’e shqetësonte asnjë pretendim, dhe që vullneti për t’u mësuar të tjerëve qartësinë e mendimit e të ndjenjave i qe bërë prej kohësh një dëshirë instinktive që e drejtonte në jetë.

Por atë kënaqësinë e jashtëzakonshme të atyre bisedave të gjata s’e kam ndier kurrë me mirënjohje më të madhe sesa në atë vit të zymtë, në atë vit të fundit të jetës së tij. Qysh nga çasti kur hyje në dhomën e tij, marrëzia e botës jashtë dukej sikur qe davaritur. Gjërat më mizore shndërroheshin në abstrakte, gjërat më të koklavitura kthjelloheshin, ndërsa gjërat më të lidhura me aktualitetin renditeshin të përvuajtura në fazat e mëdha ciklike. Për të parën herë pashë një dijetar të vërtetë, që ngrihej mbi vetveten, që edhe dhimbjen e vdekjen s’i konceptonte më si përjetim vetjak, por si objekt hulumtimi jashtë vetes; vdekja e tij qe një vepër po aq e madhe morale sa dhe jeta e tij. Frojdi vuante atëherë nga një sëmundje e rëndë, e cila shumë shpejt do të na e merrte. Dukej sheshit se qiellza artificiale e bënte të fliste me vështirësi, dhe njeriut i vinte zor për çdo fjalë që ai thoshte, sepse detyrohej të sforcohej për ta shqiptuar.

Por nuk e lëshonte bashkëbiseduesin, shpirti i tij i çeliktë tregonte një ambicie të veçantë për t’u dëshmuar miqve që vullneti i tij vazhdonte të ishte më i fortë se vështirësitë meskine që i shkaktonte trupi. Me buzët të deformuara nga dhimbja, ndenji ulur në tryezën e punës dhe shkroi gjer në ditët e fundit të jetës, madje natën, kur dhimbjet ia arratisnin gjumin, atë gjumë mrekullisht të thellë e të shëndetshëm, që kishte qenë burimi kryesor i forcës së tij për tetëdhjetë vjet me radhë, s’pranonte të pinte hape për gjumë ose të bënte injeksione me morfinë. S’pranonte ta turbullonte për asnjë çast me qetësues të tillë kthjelltësinë e të menduarit; më mirë të vuante e të rrinte pa gjumë, më mirë të mendonte mes dhimbjeve torturuese sesa të mos mendonte dot fare, më mirë të mbetej si hero i mendimit gjer në fund, gjer në çastin më të fundit. Qe një luftë e tmerrshme, një luftë përherë e më e madhërishme sa më tepër që zgjaste.

Çdo herë që shkoja për ta parë, vija re se vdekja po hidhte gjithnjë e më qartë hijen e vet mbi fytyrën e tij. Po i zgavronte faqet, po i gdhendte tëmthat, po i shtrembëronte gojën, po ia pengonte buzët të flisnin, por vetëm kundër syve të tij, kundër asaj kulle vëzhgimi të papushtueshme, nga e cila mendja e tij heroike sodiste botën, xhelati i zi s’bënte dot asgjë; mendja dhe sytë i mbetën të kthjellët gjer në çastin e fundit. Një ditë, në njërën prej vizitave të fundit, mora me vete Salvador Dalin, sipas meje piktori më i talentuar i brezit të ri, i cili kishte për Frojdin një admirim të jashtëzakonshëm dhe, ndërsa unë po flisja me atë burrë plak, i bëri një skicë. S’pata guxim kurrë t’ia tregoja Frojdit, sepse aty, me atë mendjemprehtësinë e vet, Dali kishte vizatuar vdekjen.

Ajo luftë që po zhvillonte kundër vdekjes më vullnetforti e më mendjelarti i epokës sonë, po bëhej përherë e më mizore. Vetëm kur e kuptoi qartë edhe vetë, kur e kuptoi ai burrë, për të cilin kthjelltësia pati qenë gjithmonë cilësia më e lartë e mendimit, se s’mund të vazhdonte më të shkruante, se s’mund të vazhdonte më të punonte, i dha leje mjekut, si një hero romak, t’u jepte fund dhimbjeve të tij. Ky qe fundi i madhërishëm i një jete të madhërishme, një vdekje e denjë për t’u mbajtur mend madje edhe mes hekatombave të kësaj epoke vrastare. Dhe, kur ne, miqtë e tij, ia zbritëm në varr arkivolin, e dinim se po linim në tokën angleze gjënë më të vyer që kishte atdheu ynë.

Përktheu: Aristidh RISTANI

(Stefan Zweig: “Bota e djeshme – Kujtime të një evropiani”,
titulli i origjinalit: “Die Welt von Gestern – Erinnerungen
eines Europäers“, vepër autobiografike, Botimet “SANTORI”,
Tiranë 2012, 440 faqe.)