“Ndodheshim në shtëpinë e Verharenit dhe patëm hyrë në diskutim me një historian të artit, i cili po ankohej se tashmë kishte ikur koha e skulpturës dhe e pikturës së madhe. Unë e kundërshtova me forcë: a nuk ishte akoma mes nesh Rodeni, ky krijues formash, që s’u linte gjë mangët skulptorëve të mëdhenj të së kaluarës? Nisa pastaj të numëroja veprat e tij dhe, siç ndodh përherë kur njeriu hahet me dikë që kundërshton, mora aq hov, sa gati po më hipte inati. Verhareni po buzëqeshte me vete. “Një që e do kaq shumë Rodenin”, tha ai më së fundi, “do të ishte mirë të njihej me të. Nesër do të shkoj në atelienë e tij. Po të duash, eja me mua.”

Po të dua? Nga gëzimi nuk vura gjumë në sy. Por te Rodeni sikur m’u kyç goja. S’i thashë dot as gjysmë fjale dhe mbeta midis statujave si të isha ndonjë prej tyre. Për çudi, u duk sikur ky hutimi im i pëlqeu, sepse, kur po ndaheshim, ai burrë i moshuar më pyeti nëse doja të shihja atelienë e tij të mirëfilltë në Mëdon, madje më ftoi edhe për të ngrënë drekë. Kisha marrë kështu mësimin e parë: njerëzit e mëdhenj janë gjithmonë më zemërmirët.

Mësimi i dytë ishte se ata janë thuajse gjithnjë njerëzit më të thjeshtë në mënyrën e tyre të jetesës. Në shtëpinë e këtij burri, lavdia e të cilit po merrte dhenë, veprat e të cilit brezi ynë i njihte fill e për pe, ashtu siç njeh njeriu miqtë e vet më të ngushtë, ngrënia ishte po aq e thjeshtë sa dhe te një fshatar i mesëm: një copë e mirë mishi, ca ullinj, fruta me bollëk dhe verë e fortë fshati. Kjo më dha më shumë zemër; në fund nisa të flisja sërish lirshëm, thua se këtë plak dhe gruan e tij i njihja prej vitesh.

Pasi hëngrëm drekë, shkuam në atelie. Ishte një sallë shumë e madhe, ku qenë grumbulluar kopjet e veprave të tij më të rëndësishme, por midis tyre kishte edhe qindra etyde të vogla e të çmuara – një dorë, një krah, një krifë kali, një vesh gruaje, shumica të derdhura vetëm në allçi. Edhe sot e kësaj dite i ruaj shumë mirë në kujtesë mjaft prej atyre skicave që ai i modelonte për t’u ushtruar, dhe do të isha në gjendje të flisja me orë të tëra për atë një orë të vetme që kalova atje. Më në fund, mjeshtri më shpuri te një piedestal, mbi të cilin, mbuluar me copa pëlhure të lagura, ishte vepra e tij e fundit, një shtatore gruaje. I hoqi copat e pëlhurës me ato duar prej fshatari, duar të rënda e tërë rrudha, dhe u zmbraps. Nga kraharori i angështuar më shpëtoi padashur një “admirable!” dhe sakaq më erdhi turp për këtë reagim banal. Por ai, me atë objektivitetin e vet të qetë, ku s’mund të dalloje asnjë grimë mburrjeje, mërmëriti duke soditur veprën e vet: “N’est–ce pas?” Më pas ngurroi dhe tha: “Vetëm aty, te supi… Një minutë!” Hoqi xhaketën që mbante në shtëpi, veshi përparësen e bardhë, kapi një spatull dhe, me një lëvizje prej mjeshtri, lëmoi te supi atë lëkurën e butë të gruas, atë lëkurë që dukej sikur ishte e gjallë dhe merrte frymë. Mandej u zmbraps përsëri. “Tani këtu”, mërmëriti, dhe sërish, me një retush të lehtë, efekti u bë më i fortë. Pastaj s’foli më. Bënte sa para mbrapa, e vështronte shtatoren në një pasqyrë, hungronte duke nxjerrë ca tinguj të pakuptueshëm, ndryshonte, korrigjonte. Ata sytë e tij, të cilët në tryezën e bukës endeshin të hutuar e tërë dashamirësi, tani puliteshin nga ca vezullime të çuditshme, dukej sikur qe bërë më trupmadh e më i ri. Vazhdonte të punonte e të punonte me tërë pasionin e me tërë forcën e trupit të vet të rëndë e të fuqishëm; sa herë që bënte përpara ose zmbrapsej me vrull, kërkëllinte dyshemeja prej dërrasash. Por ai nuk dëgjonte asgjë. S’po vinte re fare se prapa tij po rrinte një djalë i ri, i heshtur, me zemrën që po i rrihte fort, i lumtur që mund të sodiste në punë e sipër një mjeshtër aq të rrallë. Më kishte harruar fare. Për të unë nuk isha aty. Për të aty ekzistonte ende vetëm shtatorja, vepra e tij, dhe, përtej saj, i padukshëm, vegimi i përsosurisë absolute.

Kaloi kështu një çerek ore, gjysmë ore, s’di ta them me saktësi sa vazhdoi. Çastet e mëdha janë gjithmonë përtej kohës. Rodeni ishte aq i përpirë, aq i kredhur në punë, sa s’do ta zgjonte dot as bubullima. Lëvizjet e tij po bëheshin përherë e më të furishme, gati inatçore. E kishte kapluar njëfarë egërsie ose dehjeje, dhe vazhdonte të punonte gjithnjë e më shpejt. Pastaj duart nisën t’i bëheshin më të përmbajtura. Dukej sikur e kishin kuptuar që s’po u mbetej gjë tjetër për të bërë. U zmbraps një herë, dy herë, tri herë, pa ndryshuar më asgjë. Pastaj seç mërmëriti nëpër dhëmbë, i vendosi sërish copat e pëlhurës rreth shtatores me atë kujdes që i hidhet shalli mbi supe një gruaje të dashur, dhe mori frymë thellë, i qetësuar. U duk sikur trupi iu rëndua përsëri. Zjarri qe shuar. Pastaj ndodhi ajo gjëja e pakuptueshme për mua, ai mësimi i madh: hoqi përparësen, veshi sërish xhaketën e shtëpisë dhe u nis të ikte. Më kishte harruar plotësisht gjatë asaj ore përqendrimi maksimal. Nuk i kujtohej më se një djalë i ri, që e kishte sjellë në atelie për t’i treguar veprat e veta, kishte ndenjur prapa tij, i tronditur, me frymën pezull, i palëvizur si statujat e tij.

Arriti te dera. Kur po bëhej gati ta mbyllte, më vuri re dhe m’i nguli sytë duke më vështruar pothuaj me inat: ç’ishte ky djalë i panjohur që kishte hyrë fshehurazi në atelienë e tij? Por pas një çasti u kujtua dhe erdhi pranë meje si i turpëruar. “Më falni, zotëri”, nisi të thoshte, por s’e lashë të vazhdonte më tej, vetëm i kapa dorën me mirënjohje dhe do të kisha pasur qejf ta puthja. Brenda asaj ore kisha parë të zbuluar sheshit të fshehtën e përjetshme të çdo arti të madh, do të thosha madje të çdo pune njerëzore: përqendrimin, përmbledhjen e të gjitha forcave, të të gjitha shqisave, aftësinë për t’u shkëputur nga vetja, për t’u shkëputur nga bota, çka përbën atë veçantinë e tërë artistëve. Mësova diçka që do të më vlente gjatë gjithë jetës sime.”

Përktheu: Aristidh RISTANI

(STEFAN ZWEIG: “Bota e djeshme – Kujtime të një evropiani”,
Titulli i origjinalit: “Die Welt von Gestern – Erinnerungen
eines Europäers”, Botimet “SANTORI”, Tiranë 2012)