PËRZGJEDHJE ME VJERSHA TË ERËS T’ANG

Përzgjodhi, përktheu dhe pajisi me shënime SHINASI RAMA-MUJA[1]

Meng Haoran

(689-740)

Meng Haoran (Pinjin: Mèng Hàorán; Wade-Gilles: Meng Hao-jan), asht njeni ndër poetët ma të shquem të Erës T’ang. Me sa duket në gjendje relativisht të mirë ekonomike, pse udhëtoi shumë gjatë jetës së tij, Meng jetoi në Hsiangjang, asokohe nji qytet me 250 000 banorë, në Hubei. Në nji anë ishte Mali Hsian (Xian) dhe në anën tjetër Mali Lumen (Porta e Drerit). Meng shkroi tetë poezi për këtë mal dhe për nji vetmitar që jetonte aty, mik të tijin, Vang Qiong. Në moshën 39 vjeç Meng u përpoq me kalue provimin por nuk ia arriti. Edhe pse ma i ri me moshë, piktori, kaligrafisti dhe poeti i shquem Vang Vei ishte me pushtet. Vang Vei i siguroi nji audiencë me perandorin Hsuancong por perandori e konsideroi nji rresht të poezisë që ofroi Meng fyes për të dhe e largoi. Megjithatë fama e tij si poet ishte e madhe. Meng ishte Konfucian. Ishte shumë i shoqërueshëm dhe njihej me zyrtarët lokalë. Por, nga fundi i jetës nisi të studjonte Budizmin dhe shpesh vizitonte tempujt budistë. Miqtë e tij poetë si Vang Vei (për të cilin shkroi shumë vjersha) dhe Çang Çiuling e ndihmuan gjithashtu shumë. Kur Çang Çiuling u ba qeveritar në Qingçou, e mori në punë si Ndihmës Hetues. Por kjo zgjati vetëm dy vjet. Meng u kthye në vendlindje në vitin 739 dhe në vitin 740, pati nji infeksion në shpinë dhe vdiq. Poezia e tij përqëndrohet ma shumë në përshkrimet e natyrës, në shprehjet e vetmisë, miqësisë, dhe të keqardhjes. Historia dhe legjendat e trevës së tij janë landa e shumë vjershave. Në veçanti ai iu kushtoi shumë vjersha Nanshan (Malit të Jugut) dhe Lumen Shan ku ai e kishte nji shtëpi të tijën. Meng konsiderohet si lidhja midis Tao Juanming dhe brezit të poetëve si Li Bai, Du Fu dhe Vang Vei të cilët e admironin për artin e tij poetik. Shih: Kroll, Paul W. Meng Hao-jan. New York: Twayne Publishers, 1981.

1 Tuj iu Ngjitë Malit të Orkideve në Vjeshtë me Takue Çang         

N’majën kah veriu, t’hupun në renë e bardhë,

Ti ke gjetë strehën tande me mbrritë paqëtim.

E tash, që i ngjitem malit, për tek ti me ardhë,

Nalt, me patat e egra, zemra çohet n’fluturim.

Muzgu i qetë mundej m’e ngja paksa me zymti,

N’se moti i vjeshtës s’ish i kthjellët e që t’pret;

Shoh breglumin, fshatarët tuj u kthye n’shtëpi,

Tuj pritë n’ranë, që trapi të vijë n’vendin e vet.

Pemët në horizont vrehen si rreshta fijesh bari,

Ballë buzës s’lumit, ishulli si hanë e preme asht,

Shpresoj se vjen me nji shportë vene, andej pari,

E mandej Festën e Malit, festojmë të dy bashkë.

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 018)

2  N’Verë, në Çardakun e Jugut Tuj Mendue për Hsing

Drita n’shpat mali, u fik papritë, me prendimin,

Në lindje hëna ngadalë, po çohet mbi liqen,

I l’shoj flokët me ia ndje, mbramjes freskimin,

Hapi dritaren, shtrihem, e shtati paqe m’gjen.

T’gonxheve t’lotusit, era m’sjell kundërmimin,

N’ gjethet e bambusë, nji melodi vese po bjen.

E kisha marrë lahutën teme, dhe pata me i ra,

Por, medet, atë melodinë, kush këtu e kupton?

Dhe, kështu mendoj për ty, që andrrat, pa pra,

O mik i vjetër, në mesnatë vjen e m’i trazon.

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 019)

3  Në Kabinën Malore të Priftit Budhist Je Tuj Pritë Mikun tim Ding që nuk po Vjen

Tash që dielli ka ka pushue tej vargmalit prendimor,

Mbi luginë pas lugine bjen hija, e janë të zymtueme;

Tash ndër pishat bjen hëna e t’ftohtit mbramjesor,

M’janë pastrue veshët prej ere, e ujit t’zhurmueme.

Pothuajse të tanë druvarët sa janë kthye n’shtëpitë,

Zogjtë t’strukun me kalue natën n’mjegullën e qetë,

E unë ende — pse m’premtove – jam këtu tuj t’pritë,

Tuj ra lahutës, nën hardhi, buzë rruge do kesh mbetë.

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 020)

Vang Çangling

(698-756)

Vang Çanglin (Pinjin: Wáng Chānglíng; Wade-Gilles: Wang Ch’ang-ling), asht nji ndër poetët e njohur të zonave kufitare. U rrit në varfëri dhe shkoi në Malin Song ku studjoi Daoizmin. Në moshën 27 vjeçare, shkon në ushtri dhe shërbim në kufi ku shkroi disa nga vjershat e tija ma të famshme. Mbasi kaloi provimin në vitin 727 u caktue në Librarinë Perandorake. Ma vonë kaloi në nji numër postesh provinciale dhe në vitin 738 u internue. Rrugës së kthimit në Çang’an takoi Li Bai dhe u banë miq të mirë. Ishte mik i mirë me Vang Vei, Gao Shi, Cen Shen dhe Hsin Xhian, të cilit i kushtoi disa vjersha. Kur plasi rebelimi i An Lushan, Vang e la detyrën si komandant ushtarak provincial dhe vendosi me u kthye në shtëpinë e vet. Rrugës për në shtëpi, në Bozhou u ndal nga qeveritari i asaj prefekture Lu Qiuhsiao që e vrau nga xhelozia. La 181 vjersha, shumica në Qijue dhe shumica janë për temat e ndamjes, të jetës së kufinit dhe të urrejtjes ndër konkubinat e haremit perandorak. Por, në nji anë tjetër, poezia e tij “Idhnimi i Nuses së re në Dhomën e Saj” asht ndër poezitë ma të famshme të Erës T’ang. Vang konsiderohej njilloj si Li Bai por ishte edhe ma i thellë. Konceptimi i tij për poezinë shihet nga dy thaniet e tij të mposhtrme. Në njenën ai thotë se “Në vjershërim ka tre plane. Së pari, objekti. Së dyti, emocioni. Së treti, gjendja shpirtnore.” Vang këmbëngulte se gjendja shpirtnore nuk duhej nda nga objekti dhe sugjeronte që objekti dhe emocioni duhej të ishin të integruem bashkë: “në se nji poezi asht joshëse në përshkrim dhe e pasur në gjendjen shpirtnore ka me kenë e mirë. Në se asht joshëse por pa gjendje shpirtnore të duhun përshkrimi ka me kenë pa vlerë, sado i gjetun që të jetë.” Në kohën e Erës T’ang ai njihej si “Mjeshtri ndër poetët,” dhe në kohën e dinastisë Song, si “Biri i Qiellit ndër poetët” që d.m.th. si perandori i poetëve.Shih: Lee, Joseph Jenhua. Wang Ch’ang-ling. Boston: Twayne Publishers, 1982.

1  Me V’llaun Tim në Studion e Jugut Tuj Meditue në Dritën e Hanës për Zavendës Prefektin Cui në Shanjin

Tuj u prehë n’paqe, n’studion jugore, n’ndenjse t’naltë ne,

E ngritëm perden, e po shohim se si po lind hana andej.

Drita që vjen nëpër pemë hedh hije endacake mureve,

Që rrjedhin si nji valë lumi në dritaret e tek dera mandej.

Hana, e plotë dhe e re ndrin mbi të tashme e t’shkueme,

Qetësisht, tej urtisë tonë t’vjetrën me të renë tuj ndrrue.

Miku jonë i zgjedhun e i mirë asht te nji rrëke e kullueme,

Ndoshta nji kangë plot ankim të lindjes asht tuj e këndue.

Asht shumë i larguem prej nesh, asht larg gati tre qind li,

E prapë, kundërmimi i orkideve me erën këtu ka mbrri.

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu,021)

2  Në Nji Fortesë Kufitarë

Gjinkallat po ankohen në manat e brishtë pa pra.

N’muajin e tetë, njeriu mërdhet n’kalimin kufitar.

Dalim nga porta e kthehemi, po kund s’pamë gja,

S’ka tjetër këndej veç kallamave t’verdhë e bar.

Edhe eshtnat e ushtarëve prej Bing e Ju varrosë,

Që jetën e tyne n’këtë ranë të pluhnosun e lanë.

Kurrë mos e len me ta ngjallë zilinë nji kalorës,

Me mburrjet për kalin, e sa mirë din me i dhanë.[2]

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu,036)

3  Nën Nji Fortesë Kufitare

Pi, o kali jem, sa t’kalojmë,n’kët’ ujnajë vjeshtishte!

Rryma e lumit asht e ftohtë, dhe era pret si shpatë.

Në sa perëndimin po kundrojmë në fushën ranishte,

Larg, shumë larg t’mjegullt po i vrejmë muret e gjatë, 

Lin Tao, ku t’lashtëtn’betejat’pafund u patënmatë,

Kaq i përmendun vendi n’tanë gjuhët e njer’zve ishte,

Por lashtësia tashti asht pluhni i verdhë që rri n’gatë,

Përzihen rrënojat me eshtnat e zbardhta n’ barishte.[3]

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu,037)

Vang Vei

(699-759)

Vang Vei (Pinjin: Wáng Wéi; Wade-Gilles: WangWei), asht njeni ndër tre poetët e mëdhenj të Erës T’ang. Ai ishte piktor, kaligrafist, dhe zyrtar shteti. Vinte nga nji familje shkollarësh nga Shansi, dhe provimin e kaloi në moshën 20 vjeçare. Gjatë rebelimit të An Lushan, ai mbeti në kryeqytet por refuzoi me iu shërbye rebelëve duke pretendue se ishte shurdh. Por e detyruen me iu shërbye. Mbas shtypjes së rebelimit, Vang Vei u burgos për pak kohë, por u kthye në Pallat dhe u ba kryeministër në vitet 758-759. Mandej, Vang Vei u mbyll në vilën e tij në Lumin Vang ku shkroi shumë nga vjershat dhe studjoi budizmin. Ishte aq besimtar sa njeni ndër emnat me të cilët njihet ai është Poeti Buda (Buddha). Vang Vei ishte mistik dhe e konsideronte jetën nji iluzion; ai besonte se pasionet dhe dëshirat na shkëpusin nga vetja e jonë e vërtetë. Vang Vei ndërtoi nji manastir budist në pronën e tij. Vjershërimi i Vang Vei mishëron idealet Zen budiste të nji jete të thjeshtë e të shkëputun nga shoqnia. Vjershat e tij janë të mbushuna me detaje që përzgjidhen me shumë kujdes, e që merren me fenomene natyrore si uji e mjergulla dhe me shumë pak prani njerëzore. Thjeshtësia e rrejshme e veprës së tij ishte fryt i nji pune të mundimshme, të vetëdijshme e me përkushtim që mishëronte idealet e tij për nji jetë në harmoni me natyrën. Pauline Yu, The Poetry of WangWei, Bloomington: Indiana University Press, 1980.

1 Tumirja me Udhëtarin- I

I zdrypa kalit dhe të ofrova venën me pi,

Mandej të pyeta kah po shkon, e për ku.

M’the: “Jam i palumtun me veten si njeri,

Me u preh n’rranzë t’maleve t’Jugut po du,

Kështu me jep leje e mos më pyet përsëri,

Atje re të bardha enden pa fund mbi mu.”[4]

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 013)

1.1 Tumirja me Udhëtarin – II

Interpretimi Kulturor

I zdrypa kalit; venën e tumirës ta ofrova n’gotë,

Mandej t’pyeta se çka ishte qëllimi n’rrugëtimin.

M’u përgjigje: “Nuk mbrrita asgja në këtë botë,

E po kthehem në Nan-Shan me gjetë paqtimin. 

Me m’pyet çka kam me ba, t’lutem, asht e kotë,

Retë janë t’përjetshme, n’natyrë gjej shpëtimin.”

11 Tuj u Kthye në Shtëpi në Malin Song

N’anën përtej shkurreve, lumi i kulluem,

Rrjedh kadalë, siç po m’ec kaloshina tani;

M’bahet bashkëudhëtar, në të rrug’tuem,

Me zogj t’mbramjes, n’kthimin në shtëpi.

Qytetit murin rrethues, t’rrënuem e vrej,

Mbi trapin e vjetër, n’sa i vjeshtës prendim, 

Përmbyt majat e larg, në anë t’Malit Song,

Kam me mbyllë derën, e me gjetë paqtim.

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu,117)

25 Përmallim

Kur dredhzat e kuqe n’jug t’rriten me ambëlsi,

E degët i kanë të mbushuna plot në pranverë.

Nji burrë don që sa ma shumë me mbledhë ti,

Si simbol i dashnisë tonë që s’vdes asnjiherë.[5]

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu,227)

Li Bai

(701-762).

Li Bai (Pinjin: Lǐ Bái (Lǐ Bó);Wade-Gilles: Li Pai (Li Po)), asht nji nga mjeshtrat e poezisë T’ang aq sa njihet si “I Pavdekshmi i Përzanun prej Qiellit.” Megjithëse ai insistonte që vinte nga familja perandorake (Li), mendohet se familja e tij kishte jetue për shumë vite në Suije në Azinë Qëndrore (Kirgiztani i tanishëm) dhe ai u rrit në Siçuan. Li Bai që shkroi poezi cilësore qysh në moshën dhjetëvjeçare, ishte i edukuem si Konfucian dhe Daoist, por nuk i mori provimet dhe s’pati punë të rregullt. Thuhet se ishte kalorës i zoti dhe shumë i aftë në përdorimin e armëve (shpatës), kaligrafer dhe muzikant sipëror. Në vitin 742 perandori Hsuancong, që e pëlqente poezinë e tij, e caktoi në Akademinë Hanlin si ekspert i poezisë dhe përkthimit. Por mbas dy viteve Li Bai e la punën dhe nisi endjen e tij në Kinë. Në vjeshtën e 744 takoi Du Fu dhe u bënë miq të ngushtë. Gjatë rebelimit të An Lushan, Li Bai u përzie me princin rebel Li Lin, dhe mbasi rebelimi dështoi, nji herë u dënue me vdekje. Mirëpo, dikur ai i kishte shpëtue jetën gjeneralit Guo Ziji, që u ofrue me vdekë në vend të tij. Kështu, Li Bai vetëm u internue por më pas u fal. Poezia e tij ishte shumë e ndikueme nga Daoizmi. Aventurier, Li Bai pinte shumë dhe shumë poezi i shkruajti dejshëm. Thuhet se ka vrarë njerëz në duele personale dhe në sfida me armë. Li Bai i shkruente poezitë shpejt, pa i korigjue aspak. Forma e preferueme ishte jueju dhe ai shkroi rreth 160 poezi në këtë formë. Poezia e tij ishte spontane, me gjuhë bisedimore, dhe jashta normave shoqnore, dhe shumë romantike. Ai shkroi për tema si jeta dhe vdekja, miqësia, vetmia, kalimi i kohës, me nji figuracion e simbolikë Daoiste por që vjen shumë e freskët dhe njerëzore tek lexuesi. Edhe vdekja e tij asht legjendë. Disa thonë se vdiq tuj u përpjekë me kapë pasqyrimin e hanës në lumin Jangce dhe ra nga barka; të tjerë thonë se vdiq nga helmimi me zhivë për shkak se kishte marrë eliksire Daoiste që besohej se të zgjasnin jetën; e të tjerë thjesht se ishte i alkolizuem. Por asgja nuk ndikoi për me e damtue emnin e tij si njeri ndër dy-tre poetët më të mëdhenj në historinë e Kinës. Shih: Obata, Shigeyoshi. The Works of Li Po, New York: Dutton, 1922; Waley, Arthur, The Poetry and Career of Li Po 701–762. London, and Boston: George Allen and Unwin, 1979; Cooper, Arthur. Li Po and Tu Fu. Harmondsworth: Penguin Books Ltd., 1973.

1 Tuj Zbritë nga Mali Çongnan për me Kalue Natën e me Pi Venë te Husi

Tuj zbritë nga mali Çongnan me takue oshënarin vetë,

Më gjetë vend me fjetë e me pi nji gotë venë me Husi,

Prendimi bjen në malin e gjelbër ku shkojmë tatëpjetë

Mali dhe hana janë mbas njerëzve që kthehen në shpi,

Shohim vendin prej kah vimë, sa e ngushtë kjo dhiare,

Vijë e hirtë hini në mes të blerimit në dritën e zbehtë,

Të dy bashkë mbrrijmë te kasollja e thjeshtë fshatare.

Nji djalosh na hap derën me kallama bambuje t’blertë.

Në shteg, gëmushat e ferra na i kapin teshat gjithkah,

Bajmë muhabet, t’rehatuem, tuj pushue bashkë të dy,

Tuj u knaqë me venën e mirë, tuj folë e tuj pi pa ja da,

Tuj këndue kangë të gjata e “N’Pisha Era asht tuj Fry.”

Me yje kanga dhe lumi i yjeve zbehet se po ikën nata,

I dehun bashkë me ty, po kaq i gëzuem sonte po jam,

Kaq i lumtun me shoqninë tande k’saj mbramje e pata,

Sa krejt hallet e përditëshmënisë teme, harrue i kam.

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 005)

2 Tuj Pi Vetëm në Dritën e Hanës

Me faqoren e venës rri nën pemët në lulëzim,

Po pi i vetëm, dhe afër s’kam, as dhe nji shok.

Tuj çue kupën, e luta hanën me atë shkëlqim,

Që bashkë me hijen, t’treve ne, me na ba tok.

Po hana, hajmedet, venën e njeriut nuk e pin,

E pa asnji gazmend, hija ngatë m’ngjitet mue.

E prapë me hanën si mik e me hijen si robinë,

Para se pranvera t’ikin, më duhet me u gëzue.

Kangëve që këndova, hana rrezet ua regëtini,

N’vallen që hodha, hija u përzie dhe u coptue.

Sa ishim esëll, të tre na pat mblue fort gëzimi,

Tash t’dehun, n’punë t’vet secili jena tuj shkue.

Po desh fati, gostën jonjerëzore do e kujtojmë,

Kur në lumin e yjeve ma në fund ne t’shkojmë.

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 006)

3 Mendime Në Pranverë

Si gur i çmueshëm jeshil ngjajnë livadhet në veri,

Po manat këtu rriten, degët me gjethe n’jeshilim!

E tash që po kam kaq mall me u kthye në shtëpi,

Sot që zemra jeme m’asht mbushë me dëshpërim,

O fllad i pranverës, që je aq i huej, nuses s’ngrat’,

Pse po ja valavit perdet e m’ndafshta n’at shtrat’?[6]

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 007)

4 Hana në Qafën e Fortifikueme

Hëna e ndritshme ngrihet nga Mali i Qiellit nalt,

N’nji mjegull të pafundme shkrime re e me det.

Edhe era, që ka ardhur prej dhjetë mijë li larg,

Papushue ledhet në Qafën e Nefritit po godet.

Ushtarët e vet Kina n’Rrugën Baideng nis tani,

E n’anën tjetër t’gjirit vëzhgojnë roje tartarë.

Dhe meqë asnji betejë e famshme në histori,

Nuk i ktheu gjallë të gjithë sa ishin ushtarë,

Ushtarët kthejnë kryet, nga kufini mbas tuj pa,

Mendojnë për shtëpi, e me sy mbushë me lot,

Për ata që sonte në dhomat e sipërme kanë ra,

Që përsillen e psherëtijnë,se nuk flejnë dot.[7]

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 038)

5 Baladat e Katër Stinëve: Pranvera

E bukura Lo Fo, nga ana e prendimit ardhë,

K’put gjethet e manit, në buzë të ujit t’nartë,

Ndër degët jeshile po shtrin dorën e bardhë,

Veshja e saj e ngjyeme, si n’dritë dielli t’artë.

“Krimbat e m’ndafshit janë t’uritun, e ngutem,

Mos u vono me karron me pesë kuaj, t’lutem.”

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 039)

23 Tuj i Thanë Lamtumirë Nji Miku

Me nji vijë blu, përtej murit, të maleve në veri,

E n’lindje të qytetit, zbardhon brryli i atij lumë,

Këtu t’dyve na duhet m’u nda, ke me ikë larg ti,

Lule uji, e k’putun, që e çon rrjedha larg shumë. 

Kur t’vrej retë tuj u endë, kam m’u kujtue për ty,

E të lutem, edhe ti kujtoju për mue në prendim,

Tuj thanë ‘lamtumirë’ po i tundim duert na të dy,

Dhe i paqetë, atllari jem po hingëllin pa pushim. 

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 102)

24 Tuj Ndi Murgun Budist Jun tuj i Ra Lahutës së Vet

Me qesen e m’ndafshtë e jeshile të lahutës së tij,

N’Malin Omei, murgu prej Shu, zbret n’prendim.

Me nji prekje të kordave, ai ma ngjalli atë ndjesi,

Si era n’njimijë lugina, me t’pishave kundërmim. 

Ndjeva n’atë prekje rr’kenë që rrjedh e kullueme,

Ndjeva n’atë prekje edhe kumbonat me akull ngri.

S’ndjeva ndryshim n’mal, që nxihet n’t’prendueme,

As n’vjeshtën me re, që n’qiell, shtohen me shpejti.

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 103)

Du Fu

(712-770)

Du Fu (Pinjin: Dù Fǔ; Wade-Gilles: Tu Fu), asht poeti ma i famshëm i Kinës dhe nji nga më të mëdhenjtë në letërsinë botnore. I njohun si “Poeti i Mençur,” “Poeti Historian” apo “Mjeshtri që e ngjizi gjithçka bashkë,” Du Fu asht nji nga poetët ma realistë të Kinës. Ai vinte nga nji familje shkollarësh që kishte ndër paraardhësit Perandorin Yao, dhe markezin Du Yu që ishte martue me nji princeshë perandorake. Du Fu u rrit jetim, por i mirëedukuem. Si thotë ai vetë “I kam lexue dhjetë mijë libra, derisa janë vjetrue prej përdorimit.” Ai ishte Konfucian dhe u përgatit me hy në provim por dy herë mbeti (735) dhe dhe nuk i kaloi. Megjithatë, mbas rebelimit të An Lushan u caktue në zyrën e Princit Trashëgimtar. Mirëpo gjatë kohës së rebelimit ai i sprovoi të gjitha që nga uria tek mospasja e strehës. Gjatë kësaj periudhe të trazueme, Du Fu shkroi rreth 240 poezi që përshkruajnë gjendjen e njerëzve të varfën dhe të vuejtun dhe që janë shumë të njohuna për kinezët. Në vitin 760 Du Fu punoi për nji figurë të randësishme lokale dhe u pagua aq sa ishte në gjendje me ble nji shtëpi e pak tokë. Në Çengdu, Du Fu jetoi në nji banesë ku u ndje i lumtun dhe ku shkroi të paktën 1000 nga poezitë e tij. Shtëpia e tij sot asht nji shtëpi muze kombëtar. Du Fu u lidh shumë me Li Bai që e kishte takue në vitin 744 dhe kishin kalue do kohë bashkë, por nuk u takuen ma. Megjithatë, Du Fu shkroi shumë poezi për Li Bai. Vdiq në nji rrugëtim, në nji barkë në Lumin Jangce në vitin 770. Du Fu ishte nji erudit i rrallë, dhe kishte nji njohje të thellë të historisë së Kinës. Për ma tepër ishte nji mjeshtër i prozodisë dhe njohës i thellë i gjuhës. Për shembull ai mund ta merrte nji fjalë që ishte emën dhe ta ndërtonte nji fjali ku ai e përdorte si mbiemën, si folje apo si ndajfolje. Du Fu nuk ishte aspak i lumtun me veten dhe e shihte veten si të dështuem në jetë.  Nga fundi i jetës, edhe pse shumë krijues (njilloj si Shileri), Du Fu vuante nga shumë sëmundje. Ai kishte kalue malarjen dhe pneumoni, kishte reumatizëm, krahu i djathtë ishte i paralizuem, s’kishte asnji dhamb dhe ishte shurdh nga njeni vesh. Edhe pse nji mjeshtër në të gjithë format e përdoruna në kohën e tij, Du Fu përdori strukturën e vargut të rregullt (lu shi). Në fillim poezia e tij galdonte në bukurinë e natyrës dhe shprehte keqardhje për kalimin e kohës. Megjithatë, poezitë e tij të mavonshme pasqyrojnë realitetin e vështirë të luftës civile, të jetës së thjeshtë në fshat dhe të gjendjes së njerëzve të varfën, urinë dhe tragjeditë dhe dramat e përjetueme prej tyre. Du Fu u identifikua me vuejtjet e njerëzve në luftë dhe në këtë kohë të vështirë si asnji poet tjetër. Nga fillimi i shekullit të IX, komentarët dhe studimet për Du Fu ishin ma të shumta se për të gjithë poetët e tjerë kinezë bashkë. Influenca e tij në letërsinë e vendeve të tjera si Japonia, Korea, dhe Vietnami ka kenë shumë e thellë. Shih: Shan, Chou E. Reconsidering Tu Fu: Literary Greatness and Cultural Context. Cambridge: Cambridge University Press, 1995; Hinton, David: The Selected Poems of Tu Fu, New Directions, New Cork, 1989.

3 E Vetme në Bukurinë e Saj

Kush mundet me kenë ma e dashtun se kjo femën?

E prapë, rrnon e vetme n’luginën e zbrazët, pa njeri.

Më thotë se vjen nga nji familje e mirë e me emën,

Që tashti i kanë hupë të tana e fundin kanë mbrri.

Kur në qarkun Kuan shpërtheu me egërsi rebelimi

Vllaznit e farefisnia e saj e afërt u shuen tanë krejt,

Pse kishin ofiqe me randësi s’patën farë përfitimi,

Kur nuk ishin të zotët as me e mbrojtë veten e vet.

Njerëzia përherë përbuzë ata qe bijnë n’fatkeqësi,

shpresa e njeriut si flaken n’qiri menjihere e shuen,

Burri i saj, me zemër vagabondi, ndjek qejfin e tij,

Femna të reja me lëkurë t’lmueme si nefriti gjuen,

E kur lavditë e nadjes shpërthejnë natën në shtrat,

Rosat mandarina nuk flejnë veç por gushë m’gush’,[8]

Tanë çka vren, asht buzëqeshja e dashnores ngat,

N’sa dashuria e vjetër qan, e pandime nga askush.

Në burimin e tij n’male, prroni ishte kaq fort i dlirtë,

Por sa ma larg malit shkon aq ma shumë ujnat nxinë.

Me u kthye me paratë shërbyesen ajo asht tuj pritë,

Prej shitjes së perlave me e ble kashtën për çatinë,

Ajo mbledh lule, po m’i vue n’flokë mendja s’i shkon;

Hala pishe len në mes të gishtave, me ra n’dhe vetë,

Se m’ndafshi i mangës asht i hollë për t’ftohtin harron,

E për nji bambu t’gjatë, në prendim asht mbështetë.[9]

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 010)

4 Kur e Pashë Li Bai n’Andërr – I

Kur ndahemi me të vdekunit,

dikur njeriu e ndal ngashërimin,

Kur ndahesh me të gjallin,

pikëllimi nuk të mbaron kurrë ma.

Mjerisht, klima e Kiang-nan

me malarjen ta shkurton gjallimin;

Miku im në Kiang-nan asht,

dhe unë për atë s’kam ndie asgja.

Miku jem, sonte më erdhe në andërr

ashtu sikurse je ti vetë,

Sepse mendjet tona vazhdimisht

njena-tjetrën janë tuj kërkue;

Por a ishte shpirti që më vizitoi

shpirt njeriu të gjallë në jetë?

Kiang-nan asht larg e ky dyshimi mizor

s’ka si me u sqarue. 

Hija e tij m’u afrue, në mes të nji pylli

mbushun me gjelbërim

Mandej e pashë si po ikte,

si kalonte pengesat e u shkri në terr

O miku jem, qava se e dita mirë

se ishe tuj e vuejtë atë dënim,

Po me ardhë tek unë e n’andërr,

flatrat sonte ti ku po i merr?

Hapa sytë e hana me dritën e bardhë

e përmbyti dhomën time

Shpresoj që të hedhë dritë edhe mbi mikun

prej t’cilit jam nda!

Dhe nëse e ka rifituar lirinë,

a ndeshet me rreziqe e kërcënime,

Barkat janë të brishta, përbindëshat t’egjër

e dallgët t’mëdha.

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 011)

15 Në Nji Natë me Dritë Hane

Larg, në Fuzhou, grueja jeme dritën e hanës këtë natë,

Do t’jetë tuj e pa e vetme nga dritarja e dhomës së vet.

Trishtohem për djalë e vajzë, që s’dinë pse s’jam ngatë,

Janë shumë të vegjël me ditë çka m’ndodh n’kryeqytet.

Flokët e saj të frymë si mjegulla të ambla më janë fort,

E ftohtë nën hanë asht shpatulla e saj, e bardhë si nefrit.

…Kur do të shtrihemi bashkë përsëri, po pa derdhun lot,

Këtë dritë të ndritshme me e pa në perden tuj shndrit?

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 105)

16 Nji Pamje Pranvere

Shteti mund t’shprishet, po mbesin lumenj e malet.

Pranvera vjen e i bleron pemët e barishtet përsëri.

Po në këtë pranverë m’ngjan se po lotojnë petalet,

Si mue, edhe shpendve, friga thellë n’shpirt u ka hi.

Tre muaj që flakadanë sinjalesh lajmojnë se luftë ka,

E letrat prej shtëpie nji mijë monedha ari i bajnë,

Kruej kryet, e ndjej se flokët e zbardhun m’kanë ra,

M’trishton mendimi që nji kapëse ma nuk e mbajnë.[10]

(Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu, 106)

Letërsia kineze ka nji traditë mijravjeçare. “Kinezët,” thotë Robert Payne, “kanë shkrue ma shumë vjersha se gjithë kombet e botës të marra së bashku” (Payne, 1947: xii). Por, letërsia kineze nuk ka nji vepër të vetme si Epi i Gilgameshit, Mahabharata, Ramajana, Iliada, Odisea, Eneida, Shahnameja, apo Komedia Hyjnore.[11] Megjithatë, po të pranojmë si të mirëkenun konceptin e Goethe, Weltliteratur, (letërsia botnore si nji traditë e njinjishme) në këtë traditë, ka disa periudha të shkëlqyera letrare që konsiderohen si maja të arritjeve poetike të kulturës kineze dhe të trashëgimnisë njerëzore. Përmbledhja 300 Vjersha të Erës T’ang (kinezisht: 唐詩三百首; pinjin: Tánɡ Shī Sān Bǎi Shǒu), nji përzgjedhje antologjike e bame nga Sun Çu (kinezisht e thjeshtueme: 孙洙;Pinjin: Sūn Zhū; 1711-1778) nga vjershërimi i Erës T’ang (618-907) asht nji vepër e tillë.

Vjershërimi i Erës T’ang, ose ma mirë çka ka mbetë prej tij, asht i përmbledhun në vitin 1705 nga perandori Kanghsi (kinezisht: (康熙;pinjin: Kāngxī;jetoi 1654-1722 dhe sundoi 1661-1722) në nji botim të plotë të njohun si Quan T’ang Shi (kinezisht: 全唐詩),d.m.th. Vjershërimi i plotë i Erës T’ang (Kroll, 2001: 274-313). Quan T’ang Shi ka 49403 vjersha të plota dhe 1055 fragmente dhe distikë (dyvargësha) nga 2200 poetë të organizueme në 900 libra.

Nga ky botim u përzgjodh përmbledhja 300 Vjersha të Erës T’ang. Kjo përzgjedhje asht ndoshta xhevahiri ma i çmuem në trashëgimninë kulturore poetike kineze. Nji kryevepër asht magnum opus, vepra ma e madhe e nji autori e në rastet e mësipërme të vijnë në mend Vyas, Homeri, Dante, Virgjili, apo Firdusiu. Por, ka edhe kryevepra që janë prodhime kolektive shekullore. Këto vepra kolektive bahen shprehje e asaj çka asht thelbësore dhe e qenësishme për atë qytetnim. Në qytetnimin Hindu janë Upanishads (Upaniṣads përndryshe Vedanta). Në qytetnimin kristian nuk mundet mos me u përmendë Dhjata. Kështu, vepra kalon përtej çdo individi e brezi dhe bahet nji fakt shoqnor i mëvetshëm dhe i pranuem si i tillë.

Në këtë drejtim, edhe pse vetëm nji vepër letrare, përmbledhja 300 Vjersha të Erës T’ang, asht nji vepër që dihet se asht shkrue nga autorë individualë por që, përbajnë nji bashkësi autorësh që ndajnë të njëjtën frymë përgjatë tre shekujve. Qëllimi i Sun Çu, që njihej si Mjeshtri i Pensionuem i Heng T’ang (kinezisht: 蘅塘退士; pinjin: Héngtáng Tuìshì) i cili ishte tutori i Princit Trashëgimtar, ishte me përzgjedhë vjershat ma të vyeshme, ma të përhapuna, dhe ma edukative. Kjo përmbledhje, e konceptueme si vepër e nji grupi kaq kompakt në mendësi, në formim, e në formë lehtësisht qëndron si vepër më vete dhe mund të konsiderohet si njena ndër kryeveprat ma të randësishme poetike në historinë e njerëzimit.

Dy Fjalë mbi Strukturën e Përmbledhjes

Duhen thanë edhe dy fjalë në lidhje me përzgjedhjen dhe qasjen time në përgatitjen e saj. Përmbledhja e zgjerueme që kam përgatitë asht e mbështetun në Antologjinë (Përzgjedhjen) 300 Vjersha të Erës T’ang (kinezisht: 唐詩三百首)e cila asht përmbledhja ma e njohun dhe ma përfaqësuese e kësaj tradite. Në variantet e ndryshme 300 Vjersha të Erës T’ang ka ose 307 vjersha (origjinali i Sun Çu, 1762), 310 vjersha (Bynner, 1929), 317 vjersha ose 320 vjersha (Chan, 1997). Kjo përmbledhje asht e përfshime e plotë në këtë libër në versonin ma të zgjeruem të saj me 320 vjersha (Chan, 1997). Në fund të çdo vjershe kam vue numrin e saj përkatës në përzgjedhje simbas variantit elektronik të vendosun në Chinese Text Initiative të University of Virginia dhe të përgatitun nga Çan (Chan, 1997).

Qëllimi im fillestar ishte me përkthye nji përzgjedhje me 101 vjersha nga përmbledhja 300 Vjersha të Erës T’ang. Ka nji traditë përkthimi dhe botimi me përzgjedhje të tilla në Perëndim. Mbasi u krye ai projekt, i ndjeva mangësitë dhe iu vuna përkthimit të plotë të 300 Vjersha të Erës T’ang. Por me kohë, mbas leximeve, vendosa me e plotësue dhe me e pasurue edhe përmbledhjen 300 Vjersha të Erës T’ang duke përmbledhë edhe vjersha shtesë nga poetët ma të mirë të Erës T’ang, simbas qëmtimit dhe shijes time. Kësisoj, projekti nuk asht ma thjesht nji përkthim i 300 Vjersha të Erës T’ang; por asht n ji përzgjedhje e zgjerueme që pasqyron si shijet e mia personale, ashtu edhe qasjen bashkëkohore ndaj kësaj tradite në perëndim. 

Në Europë dhe në SHBA ka interes të njianshëm e të shtuem për poetë të caktuem, të cilët në kulturën kineze të atëhershme dhe të mavonshme shifeshin si shqetësues apo si anësorë për shkak të ekscentricitetit të tyne në periudhën kur jetuan. Prandaj, në rastet e autorëve të tillë, si Li He, të kurtizaneve si Hsue Tao apo Hsu Juançi, të murgjve budistë si Guanhsiu apo të autorëve anonimë po murgj budistë si Hanshan, të cilët nuk kanë përfaqësim të duhun në përzgjedhjen 300 Vjersha të Erës T’ang, kam marrë vjersha nga veprat e plota apo të zgjedhuna të vjershëtarëve të ndryshëm të përkthyeme në gjuhën që i kam gjetë, përtej origjinaleve dhe përkthimeve nga vetë autorët kinezët.

Pra, në përpjekjen me krijue nji përzgjedhje edhe ma të plotë e përfaqësuese të vjershërimit të Erës T’ang, kam dalë shumë jashtë saj. Për këtë arsye, kam shtue nji numër të konsiderueshëm vjershash të përzgjedhuna prej meje të autorëve të Erës T’ang që mendoj se janë të randësishme dhe që përbajnë kontribute letrare me vlerë për këtë periudhë (rreth 70 vjersha).

Nga ana tjetër, kam përkthye nji numër modest vjershash që tregojnë zanafillën e modeleve të vjershërimit të Erës T’ang në periudhat e mëparshme, si dhe nji numër vjershash që tregojnë se si evoluoi vjershërimi në periudhën mbas Erës T’ang (rreth 25 vjersha). Përzgjedhja e këtyre vjershave shtesë, asht shumë personale dhe kontekstuale. Qëllimi asht me tregue zanafillat, temat dhe vazhdimësinë. Ky libër, pra, nuk asht përkthim i nji libri të veçantë që, gjithsesi, asht i përfshimë i plotë këtu, por edhe asht i përplotësuem.

Nji pikë e ndjeshme janë edhe shënimet e sqarimet e nevojshme kuptimore të cilat në këtë libër janë të shumta. Ka shumë vjersha të pjekuna që kanë domethanie e stërhollje mendimi që janë të përfshime në Antologjinë (Përzgjedhjen) 300 Vjersha të Erës T’ang. Mirëpo, literalisht asht e pamundun me i dhanë shqip shumë nga këto vjersha pa i shoqnue me nji listë shpjegimesh të gjata për çdo fjalë. Në botimet e ndryshme ka nji traditë që përveç tekstit në kinezisht vjershat të shoqërohen me vizatime, piktura, dhe ilustrime (Herdan, 1973; Qiang, 2011; dhe Jing, 2017). Për shkak të ruajtjes të drejtave të autorit, sado që shoqnimi me ilustrime asht tejet i dobishëm, në këtë rast nuk asht i mundshëm.

Nga ana tjetër, ka vjersha në të cilat, në nji rresht/varg të vetëm, ka disa referenca historike apo kulturore që nuk kanë kund lidhje me kulturën shqipe dhe që secila e duen nji faqe shpjegim. Pra, këtu ka vjersha që janë ngushtësisht të interpretueshme vetëm nga njohës të thellë të kulturës kineze dhe për të cilat duhet me shkrue nji sprovë të tanë shpjegimore për me i qartësue mjaftueshëm në mënyrë që me i kuptue lexuesi. Këto vjersha, që bahen rreth 30, ose i kam përkthye në disa variante, ose i kam rishkrue simbas kuptimit që unë mendoj se kanë, natyrisht duke dhanë paraprakisht përkthimin sa ma afër origjinalit që kam mundur të jap në shqip.

Mbi Disa Specifika të Përkthimit të Vjershave Kineze në Shqip

Vjershërimi kinez, shkruhet në nji gjuhë me logograme. Pra, asht shumë i ndryshëm nga vjershërimi i gjuhëve që shkruhen me alfabet. Ky shkrim filloi si nji përpjekje e shamanëve me impresionue besimtarët. Por, me kohë, çdo logogram u ngarkue me shumë kuptime dhe domethanie specifike. Për ma tepër, kjo ngarkesë mistike, me ndikim pamor dhe që ngjallte asociacione të forta, u ba njena ndër mjetet kryesore të shprehjes së pashprehun me fjalë në vjershërimin e Erës T’ang.  Çiang Ji, (Chiang Yee apo Jiang Yi) (Yee, 1981), i ven në dukje më shumë finesë dallimet dhe pengesat e pakapërcyeshme në këtë rast,

“përkthimi i vjershave kërkon jo vetëm me ditë me gjetë fjalët e huaja që përcjellin kuptimin ma të saktë por edhe fjalë e ritme të cilat çlirojnë ndjeshmëri të stërholla të ndjesive dhe të emocioneve, që në origjinal janë të lidhuna me tingullin, me jehonat etimologjike, me përdorimet bashkëkohore apo të tilla që nuk ua dimë zanafillën, deri edhe me pamjen e fjalëve apo të logogrameve. Me të vërtetë që asht e qartë se vjershërimi në nji gjuhë kurrë nuk asht plotësisht i mundshëm në nji gjuhë tjetër (theksimet janë të mijat – SAR).”[12]

Lehtësisht mundet me u vue re se Çiang nënvizon të pesë elementët (tingulli, loja etimologjike, përdorimi i fjalës, pamja dhe ndjeshmëria pamore e logogrameve) që e bajnë nji përkthim nga kinezishtja në nji gjuhë alfabetike, e relativisht komplekse si shqipja, shumë të vështirë, e në fakt, krejt të pamundun. Sensacioni vizual/pamor dhe ndijimi që krijohet nga logogramet nuk mundet me u përkthye në asnji mënyrë në shqip. Për shembull, logogrami i kompozuem i fjalës dritë (the light, la lumière, la luce, la luz) ka dy logogramet e diellit dhe të hanës që rrinë bashkëngjitun (Saint-Denys, 1862). Si mundet nji përkthyes në shqip me e dhanë këtë sensacion pamor që për kinezët asht edhe artistik, edhe vizual, edhe domethanës, në të njëjtën kohë?

Pra, kondensimi apo përmbledhtësia pamore, ndijimore dhe estetike e vjershës asht problem i madh. Kush e sheh poezinë kineze mundet me mendue ngushtësisht si Ezra Pound dhe imazhistët se asht thjesht e vetëm nji kondensim imazhi. Mirëpo, edhe pse ka nji pjesë të madhe të së vërtetës, sepse pamja asht pjesë e vjershërimit, kjo qasje asht disi e gabueme. Përtej pamjes, poezia kineze asht gjithsesi e ndërtueme me fjalë. Ndjesitë përcillen me elementët e tjerë zanorë; kuptimi i saktë asht në varësi të toneve, ritmit, e theksimit. Kondensimi asht i randësishëm por qendërsia e tij asht e imagjinueme dhe, në fakt, ma shumë se nji cilësi e gjuhës që asht tejet interaktive por jo gjithçka që asht poetike.

Kësaj vështirësie të përcjelljes së ndijimit poetik dhe artistik i shtohet edhe problemi i interpretimit dhe i kuptimit të fjalëve. Shumë lehtë, nji kryevepër mundet me u deformue dhe me u kthye në diçka bajate e të pavlerë. Ka shumë përkthyes që, tuj kërkue me i ndenjë sa ma besnik origjinalit, i përkthejnë vjershat kineze në prozë. Dhe këtu, gjuha kineze nuk e ndihmon përkthyesin por i bahet pengesë, sepse vjershërimi kinez nuk asht thjesht shkrim, as bukurshkrim, por vjershë dhe përshkrim pamor njikohësisht. Siç thotë edhe nji fjalë e vjetër, “Drandofilen mundesh me e vizatue, por erën e saj nuk ke si e përshkruen.” Të vetmit, të cilët e shohin vizatimin e drandofiles dhe që e lidhin me aromën, janë ata të cilët i kanë marrë erë ma përpara. Në rastin e vjershërimit kinez, kjo dije në lidhje me vjershërimin gjendet ma e plotë te individët që janë rritë organikisht në atë kulturë e në atë qytetnim.

Në lidhje me problemet kuptimore jam ndeshë me fenomenin veçanërisht shqetësues dhe, për mue njikohësisht ç’orientues, të përballjes me dhjetë, apo ma shumë variante përkthimesh dhe interpretimesh të nji vjershe të caktueme. Mundem me thanë, se edhe midis përkthimeve të bame nga vetë kinezët në gjuhët europiane, ka dallime thelbësore, që arrijnë deri edhe në kundërvënie e mospajtime të dukshme në lidhje me fjalët, me kuptimin e tyre, dhe me interpretimin e vjershave.

Po sjell këtu nji shembull nga poeti dhe përkthyesi ma i famshëm kinez, dhe njikohësisht edhe i përmbledhjes 300 Vjersha të Erës T’ang në gjuhën angleze e franceze, Hsu Juançong (Xu Yuanchong). Duke marrë nji dyvargësh (distik) nga Du Fu, Hsu (Xu, 20012: 33-35) sjell interpretimin e maposhtëm:

1. Përkthimi fjalë për fjalë i dyvargëshit:

Letërsi          Pjesë         Njimijë          Lashtë          Çështje

Fitim            Humbje    (Inç/gisht)     Zemër          Me ditë

Ma poshtë, Hsu ofron tre lexime të ndryshme të distikut (dyvargëshit):

• Nji pjesë letrare asht e mendueme për nji mijëvjeçar,

            Por ngjitje uljet e saj i din veç zemra e autorit.

• Nji vjershë mundet me mbetë për shumë kohë,

Po kush e din çka ka humbë e çka ka fitue poeti?

• Nji varg mundet me u kujtue për njimijë vjet,

Kush i din lotët e gazmendin e poetit.

Ky asht përkthimi i nji dyvargëshi që ban Hsu Juançong (2012: 34), përkthyesi ma i mirë i vjershërimit T’ang nga kinezishtja në anglisht dhe frëngjisht dhe anasjelltas.[13] Mirëpo, pa dashtë me u dukë pretencioz, vetëm me fjalët e transliterueme përpara dhe pa iu ikë askund përkthimeve të Hsu, lirshëm munden me u shtue edhe dy përkthime të këtij dyvargëshi. Janë pikërisht këto dy variante që ikin nga përkthimi literal dhe që e bajnë diferencën poetike; arsyeja asht, mendoj unë, që këto vargje janë ma poetike dhe ndoshta ma afër të vërtetës. 

• Pjesa letrare mund të shkruhet për nji mijëvjeçar,

Por a kuptohet si duhet apo jo poeti veç zemra e din.

• Pjesa letrare mund të lexohet edhe për njimijë vjet,

Po gazin e vajin e poetit zemra e ndjen aq sa e kupton.         

Cili asht përkthimi i saktë? Edhe vetë Hsu do ta pranonte se të gjithë këto përkthime janë literalisht të sakta. Pra, përzgjedhja dhe qasja në përkthim asht thelbësore në përcjelljen e asaj çka asht poetike e artistike, dhe të asaj çka nuk asht. Ky asht nji problem i madh sepse kuptimi i saktë i tekstit asht themeli i përkthimit. Mirëpo, nji vjershë e përkthyeme saktë nuk vlen në se nuk asht përkthye artistikisht.

Në përkthimet nga gjuha kineze në gjuhët europiane ka nji traditë që nis me jezuitët. Kjo traditë e ven theksin në saktësinë e përkthimit nga kinezishtja në gjuhën e zgjedhun, në atë rast, në latinisht. Njohja e thellë nga jezuitët e gjuhës kineze dhe e asaj latine lejon nji përkthim të saktë, të painteresuem dhe të paanshëm. Por në përkthimet nga gjuha kineze ka edhe nji traditë tjetër, përfaqësuesi ma i njohun i së cilës asht Ezra Pound, që mbështeten në intuitën e tyne artistike dhe që nuk pretendojnë nji njohje të thellë të gjuhës apo të kulturës kineze. Njena qasje asht besnike nga kuptimit por e varfën artistikisht. Tjetra asht e pasun artistikisht por jo besnike e poezisë origjinale kineze.

Rastet ideale të përkthyesve janë përkthyesit të cilët janë formësue njikohësisht në të dy kulturat si gjuhëtarë, si letrarë dhe si poetë. Dhe këtu, ndër përkthyesit e vjershërimit T’ang më vijnë ndërmend disa përkthyes të mëdhenj të vjershërimit T’ang. Për shembull, Fransua Çeng (François Cheng) shkoi njizetvjeçar në Francë dhe u ba anëtar i Akademisë Franceze. Nji përkthyes pak i njohun, Jushu Vang (Yushu Wang) u rrit në nji mision kristian amerikan, mbaroi kolegjin për letërsi angleze, punoi për gati 30 vite në postë në Shang’hai dhe vetëm kur doli në pension në vitin 1977 përktheu antologjinë T’ang. Çiang Ji (Chiang Yee) që bani ilustrimet e librit të Innes Herdan dhe i shkroi parathanien, ka kenë profesori i saj në Columbia University. Natyrisht, Hsu Juançong (Xu Yuanchong) mbetet nji figurë madhore në përkthimin e vjershërimit T’ang sepse e përktheu antologjinë T’ang si në anglisht ashtu edhe në frëngjisht me shumë sukses dhe vlerësim, si në Kinë ashtu edhe jashtë saj.

            Në rastin tim, qëllimi im ishte me kenë sa ma i saktë në kuptimin e vjershave dhe, në përkthimin shqip me ruejtë nivelin e duhun artistik. Duke pasë përkthye shumë letërsi klasike nga gjuhët europiane në rini, kam dashtë me besue se kam përgatitjen e mjaftueshme prozodike, gjuhësore, dhe kulturore me e dhanë në nji nivel të pranueshëm në gjuhën shqipe.

Mbi Teknikën e Përkthimit të Përdorun në Këtë Përmbledhje

Teknika e përdorun në këtë përkthim ka kenë krahasimore. Përkthimet janë të mbështetuna në leximin e kujdesshëm në pinjin (në gjuhën kineze don me thanë shqiptim dhe asht sistemi ma i preferuem bashkëkohor i transliterimit të gjuhës kineze me gërma latine) të poezive por edhe në përkthimin e fjalëve të veçanta nga shumë burime, duke i krahasue vjershat e përkthyeme në shumë gjuhë të tjera.

Pra, përpara vetes, në çdo përkthim, kam pasë vjershën e transliterueme në gjuhën kineze në pinjin, vjershën e përkthyeme fjalë për fjalë, vjershën e recitueme (shumë regjistrime zanore apo lexime të tilla gjenden në bibliotekat ku unë kam mundësi me punue si në NYU dhe në Columbia University, apo edhe në Youtube), përkthimet në disa gjuhë, si dhe komentarët, analizat dhe kritikat e ndryshme që janë shkrue për atë vjershë të veçantë.

Në këtë kontekst, duhet thanë se përkthimi i çdo vjershe ka kalue në disa shkallë punimi që i kam ndjekë me rigorozitet. Si fillim, asht ba përkthimi i fjalëve të veçanta dhe asht identifikue kuptimi i tyne gjuhësor simbas përkthyesve kinezë, si dhe në përkthimet në gjuhët që kam përdorë. Mandej, asht nxjerrë kuptimi i dyvargëshit apo distikut, (sepse poezia kineze shkruhet me dyvargësha) që janë nji fjali e plotë. Nji hap tjetërka kenë me nxjerrë kuptimi i vjershës në tanësi tuj konsultue interpretimet dhe shpjegimet e ndryshme në literaturë. Në proces, janë identifikue paralelizmat dhe simetria simbas kritereve të vjershërimit kinez. Si hap përmbyllës, prioriteti ka kenë me dhanë thelbin artistik, ideor, muzikal, kuptimor, dhe ndijesor tuj ja përshtatë përkthimin specifikave të gjuhës shqipe, dhe të vjershërimit në shqip, natyrisht me aq sa asht e mundshme për mue.

Burimet e konsultueme për me organizue këtë përmbledhje përfshijnë përkthime të veprave të plota apo të zgjedhura të shumë prej autorëve, përzgjedhje të ndryshme, si dhe shumë studime kritike dhe artikuj studimorë. Përveç krahasimit e përkthimeve nga kinezishtja prej autorëve kinezë, botimet e konsultueme prej meje janë në disa nga gjuhët perëndimore që i njoh mirë si italisht, frëngjisht, spanjisht dhe anglisht. Ndër përkthimet e tjera ku jam mbështetë në anglisht për variantet e plota të300 Vjersha T’ang veçoj Chinese Text Initiative të Weichang Chan (1997), dhe përmbledhjet e Witter Bynner dhe Kiang Kang-hu, (1929), Innes Herdan (1973), Peter Harris (2009), Jushu Vang (2011), Hsu Juançong (2007, 2012), Waters e Farman (2011).Në frëngjisht, mbeten shembullorë përkthimet e Markezit Saint-Denys (1862), François Cheng (1977), Hsu Juançong (1999) dhe së fundmi përkthimi i Hu Pinqing (2006). Përkthimi në italisht i Martin Benedikter (1961) asht shumë i vyeshëm.  Së fundmi, Guojian Chen ka dhanë nji përkthim impresiv në spanjisht (Chen, 2016). Mbi të gjitha, të tana përkthimet në këtë përzgjedhje, të paktën në nji variant, janë të bazueme ose të krahasueme me përkthimet e vetë studjuesve dhe të përkthyesve kinezë në këto gjuhë perëndimore, si dhe në nji analizim shumë të kujdesshëm të përkthimit të fjalëve të veçanta në përkthimet e tyne nga origjinali.

---

[1] Shinasi Rama-Muja ka botuar vëllimet me poezi Gjaku Im Trashëgon (Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”: Tiranë, 1990); Përshtypjet e Vjeshtës (Prishtinë, 2010); Libri Që S’Duhet me Kenë (Shkodër 2011); Nji Njeri dhe Treqind e Tridhjetë e Tri Vetmi (Saint Augustine, 2020); Nën Vullnetin e Shpirtit (Saint Augustine, 2021); Heshtimet e Vetmisë (Saint Augustine, 2021) dhe Gjallnimet (Saint Augustine, 2022). 

[2] Bari asht nji lloj grami (shqip thuhet shkirë apo plish), që ka fletë të ashpra të zgjatuna dhe që rritet vetëm në zona të thata (si shkretina) dhe jo në zona me ujë. Bing (Ping) dhe Ju (Yu) janë dy shtete të lashtë që dikur kishin territoret e tyne në këto zona.

[3] Lin Tao asht vendi ku mbaron Muri i Madh Kinez dhe ku nis rrafshnalta Tibetiane. Në kohën e dinastisë T’ang, Muri i Madh Kinez (literalisht Çangçeng d.m.th. Muri i Gjatë) u përfshi brenda territoreve të kontrollueme nga shteti kinez. Zgjidhja që iu dha luftës me mongolët, dhe me të tjerët si tibetianët ishte përmes ndërtimit të fortesave kufitare. “Pluhni i Verdhë” asht rana e shkretinës që ka nji element sulfurik dhe që ia jep ngjyrën e verdhë Lumit të Verdhë. Fjalia e fundit asht nji lojë me fjalët. Edhe pse unë e kam përkthye ‘barishte’ në fakt fjala e saktë shqip ashtpelin që ne e përdorim si shprehje, “i idhtë si pelini’ por që ka veti shëruese. Në variantin e dytë kjo del shumë ma qartë.

[4]Rrugëtari që ka dështuar me u integrue në administratën shtetërore po kthehet në vendin e vet. Ajo që varet nga njerëzit është e ndryshueshme, por natyra është e pandryshueshme. Pra (simbas mendësisë daoiste e budiste) njeriu duhet me i kuptue kufinjtë e mundësive të veta, me gjetë vendin e vet në natyrë dhe me u kënaqë me atë çka ofron natyra. Me nji fjalë, mbas këtij dështimi, rrugëtari nuk do ta marrë ma rrugën me hy në konkurse por do të jetojë me atë që ka. Ajo që e ban këtë poezi kaq të veçantë asht se rrugëtari asht Mong-kao-jèn ose përndryshe, Meng Haoran. Meng Haoran ishte shumë shok me Vang Vei. Në fakt, Meng Haoran e kaloi provimin në moshën 39 vjecare (ishte ma i madh se Vang Vei me moshë) mirëpo shkroi nji poezi që nuk i pëlqeu perandorit i cili e përzuri nga pallati. Këtu miku i tij, Vang Vei, po e mbulon gjendjen e Meng Haoran me situatën e dikujt që nuk e kalon provimin. Arsyeja ishte se Vang Vei e kishte rekomanduar për punën dhe kjo përzënie i prishte biografinë edhe atij vetë në pallat. Në kulturën kineze poezitë e lamtumirës janë ndoshta poezitë ma të bukura e domethanëse dhe shumë të shpeshta. Ka kenë traditë që në ndamje të shkruhet nji poezi lamtumire. Li Bai i kushton disa poezi lamtumire Meng Haoran por kjo e Vang Vei mbetet ndër ma të goditunat.

[5]Në dukje nji vjershë e thjeshtë, por nuk asht aspak ashtu. Kjo vjershë asht thellësisht e ngulitun në kulturën kineze. Mbas rebelimit tëAn Lushan, Vang Vei-t i vdiqën gruaja dhe motra. Vjersha asht shkrue në pronën e tij Vangçuan (lumi Vang) dhe mundet me u konsiderue si nji epitaf për të shoqen. Përkthimi im asht dredhëza (kështu e përkthejnë shumë variante), por në fakt janë bishtaja Azuki, të kuqe, që kinezët shpesh i përdorin në ambëlsina. E kuqja vetë asht shumë domethanëse. Dashnia asht e kuqe, mirëpo edhe emnat e të vdekunve kinezët i shkruejnë me të kuqe.  Në Kinë ka nji legjendë që nji grue e pret të shoqin dhe ai nuk vjen. Ajo nuk pushon së qari dhe lotët e saj mbijnë prej dheut dhe bahen pikërisht këto bishtaja Azuki. 

[6]Në lashtësi, Jen ishte nji shtet në veri të Kinës në provincën e tanishme Hopei. Qin asht nji shtet në Perëndim, në provincën e tanishme Shensi. Kjo vejrshë asht nji Ankim prej burrit që asht shumë larg grues së vet.

[7]Mali i Qiellit asht Tianshan (Mali Qiellor) që gjendet në veriperëndim të Kinës. Qafa e Nefritit asht fortesa e famshme Yumen Pass (Pinjin: Yùmén Guān) që ruante Rrugën e Mëndafshit dhe kalimin në kufi për në Azinë Qëndrore. Qafa e kalimit asht në naltësinë 1400 metra, pra, e vështirë me u kalue në të gjithë stinët. Baideng asht nji vend i randësishëm në historinë e Kinës sepse në vitin 200 p.e.s. aty u rrethue Perandori Han Gaozu nga Hsiung-Nu; në atë rrethim u vranë shumë ushtarë kinezë.

[8] Patat Mandarinë flejnë tuj e mbështetë kokën te qafa e njera-tjetrës. Kjo simbolizon edhe besnikërinë e burrit ndaj gruas dhe anasjelltas. (shih Meng Çiao).

[9] Selvia asht nji simbol për besnikërinë, sepse mbetet gjithnjë e blertë dhe e patundun në të gjithë llojet e motit. Logogrami për pjesën e kallamit të bambusë ka edhe kuptimin e dytë të “besnikëri, qashtërsi” prandaj edhe aluzioni për bambutë e gjata në rreshtin e fundit asht nji aluzion tjetër për besnikërinë e saj (Herdan, 2011: 474).

[10] Du Fu kishte arsye me pasë frikë për të ardhmen. Du Fu ishte i martuem, kishte familje dhe punësimi që kishte nga viti 755 ishte në nji pozitë të ulët. Rebelimi i An Lushan, abdikimi i perandorit, dhe fakti që rebelët e kapën Du Fu nuk ishin shenja të mira. Megjithëse Du Fu ia arriti me ikë prej rebelëve, fillimisht në Oborr e trajtuen si tradhëtar. Edhe pse u sprovue i pafajshëm asnjiherë nuk u trajtue mirë prej perandorit të ri Sucong. Kapsja e flokëve (karfica) në rreshtin e fundit asht nji metaforë për bashkimin e dy shpirtnave. Burrat dhe gratë në Kinën e asaj kohe përdornin kapse flokësh. Kur martoheshin, zakoni e donte që burri dhe grueja të shkëmbenin kapset e flokëve.

[11] Nuk mundem mos me përmendë e me nënvizue faktin se përveç Vexhi Buharasë (Shahnameja), pesë nga kryeveprat e masipërme janë të përkthyeme në gjuhën shqipe nga profesorët Gjon Shllaku (Iliada dhe Odiseja), Vehbi Bala (Epi i Gilgameshit), Pashko Gjeçi (Komedia Hyjnore), dhe Henrik Lacaj (Eneida), të katërt personalitete të shqueme shkodrane të botës kulturore shqiptare.

[12] “It must be stressed that while it is not impracticable to translate, for instance, an historical narrative, a literary essay, or even a philosophical treatise, from any language into any other, even though precise verbal equivalents may be lacking, the translation of poetry requires not only the finding of foreign words to convey straightforward meaning but also words and rhythms which will release subtleties of feeling and emotion that in the original are bound up with the sound, the etymological echoes, the contemporary or immemorial usages, even the look, of the words or characters. Indeed, it is plain that the poetry of one language is never completely realizable in another language.” Chiang Yee, “Introduction to the 300 T’ang Poems” in Innes Herdan, 300 Tang Poems (in English and Chinese with Illustrations and an Introduction by Chang Yee) Third Edition. Taipei: Far East Book, Co., January 1981: 3-4.

[13]Hsu mbahet shumë nalt nga kinezët aq sa për përkthimin e tij në anglisht të Selected Poems of Li Bai (1987), Vjersha të Përzgjedhuna të Li Bai (1987), poeti dhe kritiku i famshëm Qian Çongshu (Qian Zhongshu) ka thanë se: “Sikur të jetoje në të njëjtën kohë me Li Bai, do të ishit ba shokë të mirë.”

---