Foto ilustruese

Roger Scruton

Vijon…

E bukura është një lundrim me dy drejtime; nga kulti i së shëmtuarës në art dhe nga kulti i dobishmërisë në jetën e përditshme.

Në botën e arkitekturës moderne këto dy kulte bashkohen në një. Në fillim të shekullit të 20-të, arkitektët, në mënyrë të ngjashme si artistët, filluan që të ishin të paduruar me të bukurën, duke e zëvendësuar atë me dobinë. Artitekti amerikan, Louis Sullivan është shprehur se “forma duhet të jetë në funksion të dobisë”. Pra, mos mendoni se si duket një godinë, por filloni të mendoni se cili është qëllimi i saj; cilit qëllim i shërben?!

Doktrina e Sullivan-it është përdorur për të justifikuar krimin më të madh kundër të bukurës që bota se ka parë ende. Dhe, ky është krimi i arkitekturës moderne. Por, nëse diçka është e shëmtuar atëherë ajo do ta humbasë dobinë sepse askush nuk dëshiron të jetojë apo punojë në një vend të shëmtuar.

Në vitet 1960-të, publiku filloi të reagonte kundër realitetit të shëmtuar të blloqeve prej betoni që lulëzuan në atë kohë, por arkitektët i zëvendësuan ato me një lloj tjetër ‘plehre’ si muret prej xhami, ndërtime prej çeliku apo detajet absurde të cilat nuk kanë asnjë lidhje. Kjo më bën t’i rikthehem shprehjes së Wilde-it: Vendos dobinë të parën dhe do ta kesh humbur davanë, por vendos bukurinë të parën dhe e ke fituar atë përgjithmonë.

Pra, rezulton se asgjë nuk është me e dobishme sesa e padobishmja. Këtë gjë e ndeshim tek akitektura tradicionale me detajet e saj. Ornamentet na çliruan nga tirania e dobisë dhe nevojën që ne kemi për harmoni.

Në një farë mënyre, diçka e tillë na bën të ndjehemi si në shtëpi pasi na kujton se ne jemi shumë më shumë sesa vetëm nevojat tona praktike. Ne nuk udhëhiqemi vetëm nga orekse kafshërore si ushqimi dhe gjumi, por ne kemi gjithashtu edhe nevoja morale dhe shpirtërore, dhe nëse keto nevoja nuk plotësohen po kështu të paplotësuar do të mbetemi edhe ne.

Ne e dime se çfarë do të thotë që edhe në jetën e përditshme të ngazëllehemi nga gjërat që shikojmë nga bota e zakonshme e orekseve tona tek sfera e ndriçuar e plotësimit, një rreze drite, një melodi e harruar, fytyra e dikujt që kemi dashur; – këto janë gjëra të cilat na shafqen në momentet më të papritura dhe në ato momente ne kuptojmë se jeta ia vlen të jetohet.

Këto janë kohë të paçmuara gjatë të cilave ne ndjejmë praninë e botëve të tjera më të larta.

Që nga fillimi i qytetërimit përëndimor poetët dhe filozofët e kanë konsideruar përjetimin e së bukurës si thirrjen tonë drejt hyjnores. Platoni, që shkruante në Athinën e shekullit të IV-ërt përpara Krishtit, argumentonte se e bukura është simbol i një rendi tjetër më të lartë. E bukura në sytë e mendjes, thoshte ai, do të jeni në gjendje që të ushqeni virtytet e vërteta dhe të bëheni kështu miq të Zotit.

Platoni ishte një idealist. Ai besonte se, ne njërëzit jemi pelegrinë dhe mysafirë në këtë botë ndërkohë që aspirojmë përtej saj; për të shkuar tek Roma e përjetshme, aty ku do të bashkohemi me Zotin. Zoti ekziston në një botë transhendente, të cilën, ne njerëzit, e aspirojmë, por që nuk arrijmë ta njohim dot në mënyrë të drejtëpërdrejtë. Por, një nga mënyrat për arritjen e saj këtu në tokë është nëpërmjet përjetimit të së bukurës. Por kjo paraqet një paradoks.

Për Platonin, e bukura ishte para së gjithash dhe mbi të gjitha bukuria e fytyrës dhe e formës njerëzore. Dashuria për të bukurën, – mendonte ai, – e ka origjinën tek erosi, një pasion të cilën e ndjejmë të gjithë ne. Ne do ta quanim këtë pasion dashuri romantike. Për Platonin, erosi ishte një forcë kozmike, e cila rrjedh tek ne në formën e dëshirave seksuale. Por, nëse bukuria njerëzore ndjell dëshirim, atëherë si mund të ketë ajo lidhje me hyjnoren.

Dëshirat i takojnë individit, të jetuarit në këtë botë është një pasion urgjent. Dëshirat seksuale na ofrojnë një zgjedhje: adhurim ose oreks, dashuri ose epsh. Epshi ka të bëjë me marrjen, por dashuria ka të bëjë me dhënien. Epshi sjell shëmti, shëmtinë e marrëdhënieve njerëzore në të cilën njëri nga personat e trajton personin tjetër si një instrument të zëvendësueshëm. Për të arritur tek burimi i së bukurës, ne duhet të jemi në gjendje ta kapërcejmë epshin.

Dëshirimi pa epsh është ajo që nënkuptojmë kur themi dashuri platonike. Kur ne e gjejmë bukurinë tek një person i ri, kjo ndodh sepse në kërkojmë atë dritën e përjetësisë, për ato tiparet hyjnore të cilat nuk janë të kësaj bote. Bukuria e formës njerëzore është ftesë për tu bashkuar me të shpirtërisht, jo fizikisht.

Kështu, ndjenja jonë për të bukurën është një ndjesi fetare dhe jo emocion seksual. Kjo teori e Platonit është magjepsëse. Ai mendonte se, e bukura është një mysafir i një bote tjetër dhe ne nuk mund të bëjmë asgjë për këtë, veçse ti kënaqemi shkëlqimit të saj. Çdo gjë tjetër e ndot dhe e çshenjtëron atë duke shkatërruar aurën e saj të shenjtë.

Teoria e Platonit mbetet një nga teoritë më me shumë ndikim në histori. Përgjatë qytetërimit tonë poetët, tregimtarët, piktorët, priftërinjtë, dhe filozofët janë frymëzuar nga këndvështrimet e Platonit për seksin dhe dashurinë. Po të shikojmë tek këndi i poezive do të gjejmë se si janë përpjekur poetët të paraqesin vizionin platonik të erotikes.

Piktori i rilindjes italiane Sandro Botticelli e ka ilustruar këtë teori të Platonit në pikturën e tij të famshme “Lindja e Venusit”, që tregon lindjen e perëndeshës së dashurisë erotike. Venusi e shikon botën nga një vend tjetër, që shkon përtej dëshirës. Ajo na fton që t’i kapërcejmë orekset tona tokësore dhe që të bashkohemi me të nëpërmjet dashurisë së pastër të së bukurës. Modelja e Botticelli-t ishte Simonetta Vespuçi. Botticelli e deshi atë deri në fund të jetës së saj të shkurtër. Madje, ai kërkoi që të varrosej tek këmbët e saj. Për të ajo përfaqësonte idetë e Platonit. Ajo ishte bukuria që mund të soditej, por që nuk mund të zotërohej.

Platoni dhe Botticelli na thonë se, bukuria e vërtetë shtrihet përtej dëshirave seksuale. Kështu që, ne mund ta gjejmë të bukurën jo vetëm në një person të ri të dëshirueshëm, por gjithashtu edhe tek një fytyrë të plakur dhe me dhimbje e mençuri, ashtu siç i ka pikturuar Rembrandt.

Bukuria e një fytyre ka të bëjë me jetën që ajo shpreh. Ajo është mishi që kthehet në shpirt. Dhe, duke parë atë, ne shikojmë drejt e në shpirt. Rembrandt na ka treguar se e bukura mund të gjendet edhe në gjërat e rëndomta të jetës së përditshme. Ajo gjendet rreth nesh dhe ne na duhen vetëm sytë për ta parë dhe zemrën për ta ndjerë atë. Edhe ngjarja më e rëndomtë mund të kthehet në diçka të bukur, nëpërmjet paraqitjes me zemër që piktori i bën asaj.

E bukura është vetë zbulesa e Zoti këtu dhe tani. Kjo qasje fetare ndaj së bukurës zgjati për 2000 vjet. Por, në shekullin e 17-të, me shpërthimin e Revolucionit Shkencor, dolën në pah farat e para të dyshimit mbi këtë qasje. Kisha mesjetare pranoi këndvështrimin e lashtë që toka qëndron në qendër të universit pastaj Copernicus dhe Galilei provuan se toka vërtitet rreth diellit.

Ndërsa, Newton plotësoi punën e tyre duke na treguar se bota funksionon si mekanika e një ore, ku çdo ndodhi është pasojë e një veprimi ndaj një veprimi paraprinjës. Ky ishte vizioni i ndriçuar, që e përshkron botën tonë si një vend ku nuk ka vend për Zotin apo për shpirtin, pa vend për idealet dhe për vlerat. Asnjë vend për asgjë përveç lëvizjes mekanike që e rrotullon hënën rreth tokës dhe tokën rreth diellit pa asnjë qëllim.

Në qëndër të univesit njutonian qëndron një vakum shpirtëror. Këtë boshllëk e plotësoi një filozof në veçanti. Ai ishte Anthony Ashley Cooper, konti i 3-të i Shaftesbury-it. Sipas tij, shkenca mund ta shpjegojë botën, por, sipas tij, kjo mënyrë e të parit është e paplotë. Ne mund ta shikojmë botën gjithashtu nga një perspektivë tjetër. Jo për ta shpjeguar atë, por për ta përjetuar ekzistencën e saj. Ashtu siç mund të sodisim një peisazh apo një lule.

Ideja që bota është e magjishme dhe që për ta ndjerë këtë ajo nuk ka nevojë për asnjë doktrinë fetare, i dha përgjigje një nevoje emocionale shumë të thellë: E bukura nuk u soll në tokë nga Zoti, por që ajo u zbulua nga njerëzit.

Idetë e Shaftesbury-të inkurajuan kultin e së bukurës duke i ridhënë artit dhe nayrës vendin që ato zënë. E bukura do të plotësonte atë zbrazëtinë e madhe të krijuar nga shkenca.

Pas këtij momenti, artistët nuk ishin më tregimtarë të historive të shenjta në shërbim të kishave, por ato po i rizbulonin historitë vetë, duke interpretuar sekretet e natyrës. Peisazhet që dikur ishin thjesht sfonde të tablove me paraqitje të shenjtë u kthyen në plan të parë ku shpesh figura njerëzore humbiste në tërësinë e saj. Por, për Shaftesbury-n, ne nuk kemi domosdoshmërisht nevojë për një vepër arti për të vlerësuar bukurinë e botës.

Thjesht duhet ta shikojmë një imazh me kthjelltë, domosdoshmërisht si dhe pa emocion. Shaftesbury na thotë: Mjaft i shpjeguat apo shfrytëzuat gjërat, por shikojini ato. Vetëm atëherë do ta kuptojmë kuptimi e tyre. Mesazhi i lules është lulja. Budistët kanë thënë gjëra të ngjashme. Vetëm duk i lënë punët dhe interesat tona mënjanë, domosdoshmërisht do të takojmë të vërtetë reale të lules. Vetëm duke i parë gjërat në këtë mënyrë do të jemi në gjendje të zbulojmë bukurinë e tyre.

Filozofi i madh i iluminizmit, Immanuel Kant ka qenë thellësisht i ndikuar nga idetë e Shaftesbury-t. Kant ka shpejguar se ne mund ta përjetojmë të bukurën vetëm kur i lemë mënjanë interesat tona. Atëherë kur i shikojmë gjërat jo me qëllim për t’i përdorur ato për qëllimet tona, ose për t’i shpejguar se si funksionojnë ato, për të kënaqur nevojat apo orekset tona, por thjesht për t’i absorbuar ato dhe për t’i pranuar për atë që janë. Mendoni për gëzimin që ndjeni kur mbani në krahë foshnjen e një mikeje apo miku.

Ju nuk doni të bëni asgjë me foshnjen; ti nuk do ta hash, as do ta përdorësh për ndonjë gjë, apo të bëni eksperimente shkencore me të; ju thjesht keni dëshirë ta shikoni atë dhe të ndjeni rrymën e madhe të dritës që buron nga foshnja kur vëmendja juaj është e përkushtuar e gjitha tek foshnja dhe jo tek vetja juaj. Kjo është ajo që Kant e ka përshkruar si sjellja e painteresuar dhe ky është qëndrimi në themel të perjetimit tonë ndaj së bukurës.

Të shpjegosh një gjë të tillë është tejet e vështirë, pasi nëse nuk e keni përjtuar kurrë diçka të tillë ju nuk mund ta dini se për çfarë bëhet fjalë. Por, çdo njeri duke dëgjuar muzikë, apo duke parë një peisazh apo duke lexuar një poemë që të jep ndjesinë se përmban thelbin e asaj që është duke përshkurar çdo njeri që ka përjetuar diçka të tillë thotë: Po, kjo mjafton. Por, përse është kaq e rëndësishme kjo përvojë? Takimi me të bukurën është kaq i mënjehërshëm, kaq i gjallë dhe kaq personal saqë vështirë që t’i përkasë botës së rëndomtë.

Megjithatë, e bukura buron edhe nga gjërat e rëndomta. A është kjo një veçori e botës apo pjellë e imagjinatës? Pjesën më të madhe të kohës jetët tona janë të organizuara nga shqetësimet e jetës sonë të përditshme, por ka momente kur gjendemi jashtë kësaj sfere të nevojave dhe të interesave tona të përditshme, diçka që nuk i përket kësaj bote.

Nga Platoni deri tek Kant, filozofët janë përpjekur të kapin mënyrën e çuditshme se si na përndjek e bukura si një rreze drite, apo kërkimi i dashurisë.

Për Platonin, një përjetim i tillë kishte të bënte me origjinën e saj trandshendente. Dashuria dhe e bukura na flasin si zëri i Zotit. Edhe Kant, gjithashtu, edhe pse në një mënyrë më të kthjellët, besonte se përjetimi i së bukurës na lidh me ekzistencën mistike të të qenurit. Nëpërmjet së bukurës në gjendemi në praninë e së shenjtës.

Ne mund ta kuptojmë rëndësinë e kësaj që kanë thënë filozofët duke menduar për atë që ndjejmë në prani të vdekjes, veçanërisht nga humbja e dikujt që duam. Ne e shikojmë me përçmim trupin nga e cila ka fluturuar jeta, hezitues për të prekur trupin e të vdekurit, duke e parë atë si një gjë që nuk i përket botës sonë, thuajse një mysafir nga një sferë tjetër.

Përjetimi transhendent që ka frymëzuar Platonin është e njëjta me përjetimin e dashurisë. Edhe kjo është pjesë e universit njerëzor dhe është një përjetim i llojit më të çuditshëm. Fytyra dhe trupi i të dashurve tanë përmbajnë jetën, por gjithashtu ato janë edhe si trupi i dikujt që ka vdekur, sikur ata nuk i përkasin botës së përditshme.

Poetët kanë shpenzuar mijëra fjalë për të shpejguar këtë përvojë e cila nuk kapet tërësisht nga asnjë fjalë. Por, këto ndryshime në jetë si nevoja për t’u bashkuar me një qenie tjetër apo humbja e një njeriu të shtrenjtë, janë momente të shenjta për ne. Nëse shikojmë historinë e ideve të së bukurës, gjejnë arsyet se përse filozofët dhe artistët kanë pasur nevojë për të lidhur bashkë të bukurën dhe të shenjtën dhe për ta parë nevojën tonë për të bukurën si një gjë më të thellë në qenien tonë, si njerëz, si pjesë të botës sonë të mbushur me vuajte, dhimbje dhe rrezik.

Ashtu si besimtarët që kanë humbur besimin e tyre dhe kanë nevojën për të përqeshur idealet dikur të adhuruara në të njëjtën mënyrë, edhe artistët sot kanë nevojën për ta trajtuar jetën njërëzore në mënyra poshtëruese dhe të tallen me ndjekjen e së bukurës.

Një sjellje e tillë është edhe mohim i dashurisë: Një tentativë për rikrijimin e botës, si një vend që nuk ka më vend për dashurinë. Për mua ky është tipari më i rëndësishëm i kulturës tonë post-moderne.

Dhe kjo është një kulturë që na thotë se njeriu nuk meriton dashuri; ai është i padashtshëm. Sigurisht, që ky gërmim drejt kësaj ane të njeriut nuk përbën asgjë të re. Që në fillim të civilizimit kjo ka qenë një nga detyrat kryesore të artit për të marrë atë që është më e dhimbshme në gjendjen njerëzore dhe për ta kthyer atë në një vepër arti.

Arti ka fuqinë që të gjejë të bukurën edhe te aspektet më të këqija të gjërave. Edhe në praninë e vdekjes, fytyra njerëzore mund të jetë fisnike, të tregojë mëshirë. Arti është një mënyrë për të pranuar vdekjen. Arkitektura që nuk respekton të shkuarën, nuk respekton as të tashmen sepse ajo nuk respekton nevojat parësore të njeriut nga arkitektura që ka të bëjë me ndërtimin e një shtëpie të qëndrueshme.

Mjeshtrat e së shkuarës e kanë kuptuar nevojën shpirtërore të njeriut, ashtu siç kanë kuptuar edhe orekset tona më kafshërore.

Për Platonin, e bukura ishte rruga drejt Zotit. Ndërsa mendimtarët e iluminizmit, e kanë parë të bukurën dhe artin mënyrën sipas së cilave ne shpëtojmë vetveten nga rutinat e pakuptimta duke u ngritur kështu në një nivel më të lartë.

Por, arti i ka kthyer krahët së bukurës. Ai është kthyer në skllav të kulturës së konsumizmit, duke ushqyer kënaqësitë dhe veset tona dhe duke na zhytyur në vetneveri. Për mua, ky është mësimi i formës më të shëmtuar të artit dhe arkitekturës moderne. Ato nuk tregojnë realitetin, por hakmerren ndaj tij, duke na lënë pa atë vend që mund të kishte qenë shtëpia jonë, të pangushëlluar dhe të asgjësuar në një shkretëtirë shpirtërore. Por, rruga nuk ka të bëjë me pranimin e këtij asgjësimi, por me kërkimin e rrugës së shpëtimit për të dalë nga kjo shkretëtirë, në një vend kur e vërteta dhe ideali të ekzistojnë ende në harmoni.

Në jetën time, unë e kam gjetur këtë rrugë më lehtësisht nëpërmjet muzikës sesa nëpërmjet çdo lloj forme tjetër arti. Në këtë dokumentar e kam përshkruar të bukurën si një burim thelbësor. Nëpërmjet kërkimit të së bukurës, ne i japim botës formën e shtëpisë. Dhe, duke bërë këtë, ne shumëfishojmë gëzimet dhe gjejmë ngushëllim për vuajtjet tona.

Arti dhe muzika i japin kuptim jetës tonë të përditshme dhe, nëpërmjet tyre, ne jemi në gjendje të përballemi me gjërat të cilat na shqetësojnë dhe të gjejmë ngushëllim dhe paqe në praninë e tyre. Ky kapacitet i së bukurës për të zbutur vuajtjet tona është një nga arsyet përse e bukura mund të shikohet si një zëvendësuese e fesë. Përse t’i japim përparësi fesë? Përse të mos themi që feja është një zëvendësuese e së bukurës? Për të shkuar edhe më tej; përse t’i përshkruajmë të dyja si kundërshtare kur në fakt e bukura dhe e shenjta janë dy dyer drejt një hapësire të vetme dhe në atë hapësirë të vetme ne gjejmë shtëpinë tonë.

Pjesa fundit. Pjesa parë u botua pak ditët më parë tek Palimpsest.al

Përktheu: Enkeleda Suti

*Autori është filozof dhe shkrimtar arti. Materiali është pjesë e një dokumtari të transmetuar në BBC