Octavio Paz

NË LABIRINTIN E KOHËS

Borges-in fillova të lexoja në rini, kur ende nuk ishte autor i njohur ndërkombëtarisht. Në ato vite emri i tij ishte një lloj fjalëkalimi për një rreth rishtarësh, ndërsa leximi i veprave të tij ishte kult sekret i disa ekspertëve. Në Meksikë, rreth vitit 1940, ne ekspertët përbënim një grup të rinjsh, së bashku me një përkrahës pak më të vjetër dhe më pak entuziast: José Luis Martínez, Alí ​​Chumacero, Xavier Villarrutia dhe disa të tjerë. Borges-i ishte shkrimtar i shkrimtarëve; qemë mësuar ta ndiqnim atë përmes revistave të asaj epoke. Në numrat e revistës Sur, lexova serinë e tregimeve të mrekullueshme që, më vonë, në vitin 1941, do të përbënin koleksionin e parë të fiksioneve: El jardín de los senderos que bifurcan.

Ende e kam botimin e vjetër, me lidhjen e fortë prej lëkure, në blu mermeri, letrat e tij të bardha dhe, me një ngjyrë më të errët, shigjeta që drejtohet kah një jug më shumë metafizik se gjeografik. Nuk kam ndalur së lexuari dhe së biseduari në heshtje me autorin e tij. Njeriu u zhduk prapa veprës (kjo ishte para se publiciteti ta kthente atë në një nga zotat-viktimë); nganjëherë kam menduar se vetë Borges-i ishte një qenie imagjinare.

Personi i parë që më foli për njeriun e vërtetë, me habi dhe dashuri, ishte Alfonso Reyes. Ai kishte konsideratë të madhe për Borges-in. A e admironte? Shijet e tyre ishin shumë të ndryshme. Ata ishin bashkuar nga një prej atyre kundër-koincidencave të lumtura që bashkojnë njerëz të të njëjtit profesion: për Borges-in, shkrimtari meksikan ishte mjeshtër i prozës. Më vonë, në Paris, në vitin 1947, miqtë e mi të parë argjentinas – José Bianco, Silvina Ocampo dhe Adolfo Bioy Casares – ishin gjithashtu miq të shkëlqyeshëm të Borges-it. Ata më folën aq shumë për të, sa, pa e takuar kurrë, e njihja sikur të ishte edhe miku im.

Shumë vite më vonë, më në fund e takova personalisht. Ndodhi në Austin, në vitin 1971. Takimi qe i përzishëm dhe i rezervuar. Ai nuk e dinte çfarë të mendonte për mua, ndërsa unë nuk e kisha falur për atë poezinë ku lartësonte – si Whitman, por më pak i përligjur – mbrojtësit e Alamo-s. Pasioni patriotik nuk më linte të perceptoja heroizmin e atyre njerëzve; ai nuk e perceptonte se rrethimi i Alamo-s kishte qenë episod i një lufte të padrejtë. Jo gjithmonë ishte në gjendje të kuptonte dallimin mes heroizmit të vërtetë dhe trimërisë. Të qenit e një prej horrave të Balvanerës nuk qe e njëjtë me të qenit Akil: të dy janë figura legjendare, por i pari qe produkt i rrethanave, ndërsa i dyti model.

Takimet tona të tjera, në Meksikë dhe në Buenos Aires, qenë më të lumtura. Disa herë kemi qenë në gjendje të flasim paksa më lirshëm, dhe Borges-i zbuloi se disa nga poetët e tij të preferuar ishin gjithashtu edhe të mitë. Ai i kremtonte këto koincidenca duke lexuar pjesë të këtij apo atij poeti dhe biseda shndërrohej për një çast në një lloj lidhjeje shpirtërore. Një natë, në Meksikë, unë dhe bashkëshortja e ndihmuam t’i shpëtonte sulmit të disa admiruesve të përbashkët; pastaj, në një qoshe, në mes të poterës dhe të qeshurave tona, ai deklamoi për Marie Hoze-në disa vargje të Toulet-së:

Toute allégresse a son défaut

Et si brise elle-meme.

Si vous voulez que je vous aime,

Ne riez pas trop haut.

C’est à voix basse qu’on enchante

Sous la cendre d’hiver

Ce Coeur, pareil au feu couvert.

Qui se consume et chante.

(Çdo gazmend ka të meta/ që ia prishin harmoninë/ Nëse doni që t’ju dua,/ mos qeshni me zë të lartë./ Është me zë të ulët ajo që kënaq,/ nën hirin e dimrit,/ këtë zemër, që si zjarri i vatrës,/ tretet dhe këndon.)

Në Buenos Aires mund të flisnim dhe të shëtisnim pa ngut, duke shijuar motin. Ai dhe Maria Kodama na çuan në parkun e vjetër Lezama; donte të na tregonte, nuk e di pse, kishën ortodokse, por ajo qe e mbyllur. U kënaqëm duke ecur përgjatë shtigjeve me lagështirë, nën pemët me trungjet e frikshme dhe shushurimën e gjetheve. Së fundi, u ndalëm para monumentit të ulkonjës romake, dhe Borges-i shëtiti duart e ngazëllyera mbi kokën e Remi-t. Përfunduam në Café Tortoni, e famshme për pasqyrat, mbulesat e arta, kupat e bollshme të çokollatës së nxehtë dhe shkrimtarëve fantazmë. Borges-i foli për Buenos Aires-in e rinisë së tij, atë qytet të “kopshteve të zbrazura si shishe”, që shfaqet në poezitë e tij më të hershme – një qytet i shpikur dhe, megjithatë, zonjë e një realiteti më të qëndrueshëm se realiteti i gurëve: ai i fjalës.

Atë mbrëmje isha i befasuar nga pakënaqësia që kishte për situatën në vend. Megjithëse qe gëzuar për kthimin e Argjentinës në demokraci, ndjehej gjithnjë e më i largët nga ajo që po ndodhte atje. Është e vështirë të jesh shkrimtar në vendet tona të hidhura (mund të jetë gjithandej), mbi të gjitha nëse je bërë njeri i famshëm dhe je i rrethuar nga armiq të dyfishtë, zilia e pabesë dhe admirimi i devotshëm, të dy miopikë. Për më tepër, deri atëherë Borges-i nuk kishte lidhje me realitetin. Jetonte në një kohë tjetër. Ia kuptova shqetësimin. Edhe unë, kur shkoj në rrugët e Meksikës, fshij sytë me çudi: A është kjo ajo që kemi bërë për qytetin tonë? Borges-i na besoi vendimin e tij për të “shkuar dhe vdekur diku tjetër, ndoshta në Japoni.” Ai nuk ishte budist, por ideja e asgjësisë, siç duket në literaturën e asaj feje, e tërhiqte. Unë them ide, sepse asgjësia nuk mund të jetë diçka, por vetëm një ndjesi apo një ide. Nëse është një ndjesi, ajo nuk ka ndonjë fuqi ripërtëritëse dhe qetësuese. Nga ana tjetër, asgjësia si ide na qetëson, duke na dhënë në të njëjtën kohë forcë dhe kthjelltësi.

E pashë përsëri vitin e kaluar, në New Jork. U ndodhëm disa ditë në të njëjtin hotel me të dhe Maria Kodama-n. Hëngrëm së bashku. Na u bashkua papritur Eliot Weinberger-i dhe filluam të flasim për poezinë kineze. Në fund të mbrëmjes, Borges-i kujtoi Reyes-in dhe López Velarde-n, dhe, si gjithmonë, recitoi disa rreshta të këtij të fundit, ato që fillojnë: Suave patria, vendedora de chía (“Atdhe i butë, shitës i chía …”). Ai ndaloi dhe më pyeti: “Çfarë do të thotë chía”? Iu përgjigja se nuk mund ta shpjegoja si duhet, përveçse si një metaforë: “Është një shije prej dheu.” Ai tundi kokën. Nuk i dukej bindëse. Kam ngushëlluar veten me mendimin se për të shprehur përkohësinë nuk është më pak e vështirë sesa për të përshkruar përjetësinë. Ai e dinte këtë.

Është e vështirë të dorëzohemi para vdekjes së një njeriu të dashur dhe të admiruar. Presim të vdesim, prej momentit të lindjes, por vetë vdekja na habit. Në rastin e saj, ajo që po presim, vjen gjithmonë papritur dhe e pamerituar. Nuk ka rëndësi se Borges-i vdiq në moshën 86 vjeçare; nuk ishte aq sa për të vdekur. Askush nuk është, pavarësisht nga mosha. Ndokush mund të na kujtojë thënien filozofike se të gjithë ne, pleqtë e moshuar, fëmijët, adoleshentët dhe të rriturit, jemi frutat e këputura para kohe. Borges-i jetoi më gjatë se Cortazar-i dhe Bianco, dy shkrimtarë të tjerë të dashur argjentinas; por koha që jetoi në krahasim me ta nuk është ngushëllim për mungesën e tij. Sot Borges-i është bërë ai që ishte, që kur unë isha 20 vjeç: një libër, një vepër.

Ai kultivoi tri zhanre: esenë, poezinë dhe tregimin e shkurtër. Po ndarja është arbitrare. Esetë lexohen si tregime; tregimet janë poezi; dhe poezitë na bëjnë të mendojmë, si të ishin ese. Ura e tyre lidhëse është mendimi. Është me vend të fillohet me eseistin. Borges-i ishte një temperament metafizik. Nga kjo i vjen magjepsja pas sistemeve idealiste dhe arkitekturës së tyre të kthjellët: Berkeley, Leibnitz, Spinoza, Bradley dhe budizmat e ndryshëm. Ajo mendja e tij e një qartësie të pazakontë, e bashkuar me fantazinë e një poeti të tërhequr nga “ana tjetër” e realitetit, nuk mund të vijë në ndihmë për diçka, por vetëm të argëtohet me anë të ndërtimeve monstruoze të arsyes. Nga kjo vijnë homazhet e tij ndaj Hume-it dhe Schopenhauer-it, Chuang Tzu-së dhe Perandorisë së Gjashtë (dinastia Chen). Megjithëse në rini e patën tërhequr ekstravagancat verbale dhe labirintet sintaksore të Quevedo-s dhe Browne-it, nuk ishte si ata. Më shumë të shtyn të mendosh për Montaigne-in – për skepticizmin dhe kuriozitetin universal – megjithëse pa stilin e tij. Gjithashtu edhe për një tjetër nga bashkëkohësit tanë, që sot është harruar pak: George Santayana-n.

Ndryshe nga Montaigne-i, nuk e interesonin shumë enigmat morale dhe psikologjike; as shumëllojshmëria e zakoneve, zakoneve dhe besimeve të kafshës njerëzore. Historia nuk e nxiti; studimi i shoqërive njerëzore komplekse nuk e tërhoqi. Mendimet e tij politike ishin gjykime morale, madje estetike. Edhe pse ai i shprehte ato me guxim dhe ndershmëri, e bëri këtë pa e kuptuar vërtet atë që po ndodhte rreth tij. Disa herë ai shpalli, për shembull, kundërshtimin ndaj regjimit të Peron-it dhe refuzimin ndaj socializmit totalitar; herë të tjera gaboi, kështu që vizita e tij në Kili, kur ai vend ishte nën diktaturë ushtarake, si edhe epigramet e cekëta kundër demokracisë, shkaktuan tmerr në mesin e miqve. Më vonë u pendua. Duhet thënë se, në sigurinë dhe në gabimet e tij, gjithmonë ishte i ndershëm dhe në përputhje me veten. Nuk ka gënjyer kurrë, as ka pasur qëllim justifikimin e së keqes, siç kanë bërë shumë prej armiqve dhe kritikuesve të tij. Asgjë nuk ishte më e huaj për Borges-in, sesa kalamburet ideologjike të bashkëkohësve tanë.

Qe në natyrën e vet. Tërhiqej nga tema të tjera: koha dhe përjetësia, identiteti dhe shumësia, vetja dhe tjetri. Ishte i dashuruar me idetë. Ishte një dashuri kontradiktore, e gërryer nga shumëllojshmëria: prapa ideve nuk gjeti Idenë (quaje Perëndi, Asgjë, ose Parimi i Parë), por një shumësi të re dhe më të thellë, atë të vetvetes. Në kërkimin e Idesë gjeti realitetin e një Borges-i që shpërbëhej në shfaqje të njëpasnjëshme. Borges-i ishte gjithmonë Borgesë të tjerë, që shtjellohen në disa të tjerë, deri në pafundësi. Brenda tij luftuan metafiziku dhe skeptiku; megjithëse dukej se fitoi skeptiku, skepticizmi nuk i dha paqe. Ai ia shumëfishonte fantazmat metafizike. Emblema qe pasqyra. Një emblemë e neveritshme: pasqyra është përgënjeshtrimi i metafizikës dhe dënimi i skeptikut.

Esetë e tij janë të paharrueshme, kryesisht për origjinalitetin, shumëllojshmërinë dhe stilin. Humor, vetëpërmbajtje, mprehtësi – dhe, papritmas, një kthesë e pazakontë. Askush tjetër nuk kishte shkruar kështu në spanjisht. Reyes-i, modeli i tij, ishte më korrekt dhe i rrjedhshëm, më pak i saktë dhe gjithashtu më pak befasues. Reyes-i tha më pak gjëra me më shumë fjalë. Arritja e madhe e Borges-it ishte të thoshte më shumë gjëra me më pak fjalë. Por nuk e ka ekzagjeruar. Ai nuk u fiksua pas fjalive me gjilpërën e gjeniut, si Gracián-i, as e shndërroi paragrafin në një kopsht simetrik. Borges-i i shërbeu dy hyjnive kundërvënëse: thjeshtësisë dhe të çuditshmes. Shpesh i bëri ato bashkë, dhe rezultati ishte i paharrueshëm – natyraliteti i të pazakonshmes dhe e çuditshmja e asaj që njohim. Kjo aftësi, ndoshta e pakapërcyeshme, i dha një vend të veçantë në letërsinë e shekullit XX. Kur ishte në moshë të re, në një poezi kushtuar ndryshimeve dhe shndërrimeve të Buenos Aires të anktheve të tij, ai e përcaktoi stilin e vet: “Vargu im ka të bëjë me marrjen në pyetje dhe dëshminë, për të dëgjuar atë që është fshehur”. Ky përkufizim ka vlerë për prozën e tij, gjithashtu. Vepra e tij është një sistem enësh të ndërlidhura, ndërsa esetë janë rryma të lundrueshme që zbrazen natyrshëm te poezitë dhe tregimet. Unë shpall pëlqimin tim për këto të fundit. Esetë e tij nuk më ndihmojnë as të kuptoj universin, as veten time; më fort më ndihmojnë të kuptoj më mirë shpikjet e habitshme të Borges-it.

Edhe pse subjektet e poezive dhe tregimeve të tij janë mjaft të ndryshme, ai ka një temë të vetme. Por, para se të prekim këtë pikë, le të sqarojmë një ngatërresë. Shumë e mohojnë se Borges-i ishte vërtet një shkrimtar i Amerikës Latine. E njëjta akuzë u bë edhe kundër Dario-s në fillim; por është një fyerje jo më pak e mbrapshtë për t’u përsëritur. Shkrimtari i përket një vendi dhe një gjaku, por puna e tij nuk mund të reduktohet në komb, racë ose klasë. Për më tepër, mund të kundërshtohet ajo akuzë, duke thënë se puna e Borges-it, për përsosmërinë e saj transparente dhe arkitekturën e saj të qartë, është një qortim i fortë për shpërbërjen, dhunën dhe çrregullimin e kontinentit të Amerikës Latine. Evropianët u mahnitën nga universaliteti i Borges-it, por asnjëri prej tyre nuk vuri re se kozmopolitizmi i tij nuk ishte, dhe nuk mund të kishte qenë tjetër, përveçse pikë pamjeje e një latinoamerikani.

E çuditshmja e Amerikës Latine qëndron në një ekscentricitet evropian: ajo është një mënyrë tjetër për të qenë Perëndimor, një mënyrë jo evropiane. Në të njëjtën kohë brenda dhe jashtë traditës evropiane, Amerika Latine mund ta konsiderojë Perëndimin si një tërësi dhe jo me vizionin fatalisht provincial të një francezi, një gjermani, një anglezi ose një italiani. Askush nuk e pa këtë më mirë se një meksikan, Jorge Cuesta; ndërsa një argjentinas, Jorge Luis Borges-i, në shkrimet e tij e shpjegoi atë më mirë se kushdo tjetër. Tema e vërtetë e këtyre diskutimeve nuk duhet të jetë mungesa e amerikanizmit te Borges-i, por pranimi një herë e përgjithmonë i punës së tij si shprehje e një universaliteti të nënkuptuar në Amerikën Latine që nga lindja e tij.

Borges-i nuk ishte nacionalist. Megjithatë, kush, përveç një argjentinasi, mund të ketë shkruar shumë nga poezitë dhe tregimet e tij? Ai gjithashtu vuajti një tërheqje ndaj territ dhe dhunës së Amerikës. Ai e ndjeu atë në manifestimin më të ulët dhe më së paku heroik – grindjen e rrugës, therje që vinin prej bulizmit dhe prekjes së sedrës. Një dualitet i çuditshëm: Berkeley dhe Juan Iberra, Jacinto Chiclano dhe Duns Skotus. Punën e Borges-it e udhëheq ligji i gravitetit shpirtëror: macho latin përballet me poetin metafizik. Kontradikta që frymëzon spekulimet intelektuale dhe fiksionet e tij – beteja midis metafizikës dhe skeptikëve – rishfaqet dhunshëm në fushën e ndjenjave. Admirimi i tij për thikën dhe shpatën, për luftëtarin dhe horrin, ishte ndoshta reflektimi i një prirjeje të lindur. Sidoqoftë, duket vazhdimisht në shkrimet e tij. Ishte ndoshta një përgjigje jetike dhe instiktive ndaj skepticizmit, tolerancës së tij të civilizuar.

Në jetën e tij letrare kjo tendencë u shpreh si një dashuri për debatin dhe afirmimin individual. Në ditët e tij të hershme, si pothuajse të gjithë shkrimtarët e brezit të tij, ai ishte pjesë e avangardës letrare dhe e shpirtit rebel të saj. Më vonë i ndryshoi shijet dhe idetë, po jo qëndrimet. Pushoi së qeni ekstremist, por vazhdoi të kultivonte tonin e mprehtë, mospërfilljen dhe pafytyrësinë brilante. Në rini, objektivi kishte qenë shpirti tradicionalist dhe ana e rëndomtë e akademive dhe konservatorëve. Në vitet e pjekurisë, ndjenja e respektit do ta shndërronte: përsëri u bë rinor, ideologjik dhe revolucionar. Ai përqeshi konformizmin e ri të ikonoklastëve me të njëjtin humor mizor me të cilin kishte goditur atë të tradicionalistëve.

Nuk ia ktheu shpinën kohës dhe u tregua guximtar kur u përball me rrethanat e vendit të tij dhe të botës. Por, mbi të gjitha, ishte shkrimtar, dhe tradita letrare i dukej jo më pak e gjallë dhe e pranishme sesa ngjarjet aktuale. Kureshtja e tij bënte bashkë, në kohë, subjektet bashkëkohore me ato të lashta, ndërsa, në hapësirë, të prekshmet me ato më të largëtat, nga poezia gaucho deri te sagat skandinave. Ai studioi dhe zotëroi me shpejtësi klasicizmat e tjerë që ka zbuluar modernizmi, ato të Lindjes së Largët dhe të Indisë, të arabëve dhe persëve. Por kjo shumëllojshmëri e leximit dhe shumësi e ndikimeve nuk e shndërruan në një kullë të Babelit: ai nuk ishte konfuz apo proliks, por i qartë dhe konciz. Imagjinata është aftësia që shoqëron, që ndërton ura midis një objekti dhe një tjetri; është arti i përkimeve. Borges-i e kishte këtë aftësi në shkallën më të lartë, duke ia bashkuar një tjetre jo më pak të çmuar: inteligjencës për të mbetur thelbësor, duke përjashtuar çdo zhvillim parazitar. Aftësia e tij nuk qe ajo e historianit, filologut apo kritikut; ishte shkathtësia e shkrimtarit, një aftësi aktive që ruan atë që është e dobishme dhe hedh pjesën tjetër. Dashuria dhe urrejtja e tij letrare ishin të thella dhe të arsyetuara si ato të një teologu dhe të dhunshme si ato të një të dashuruari. Ai nuk ishte as i paanshëm, as i drejtë. Nuk mund të ishte: aftësia kritike ishte krahu apo flatra tjetër e fantazisë së tij krijuese. A ishte gjykatës i mirë për veten? Dyshoj. Shijet nuk përputheshin gjithmonë me gjenialitetin e tij, as preferencat me natyrën e tij të vërtetë. Borges-i nuk i ngjante Dante-s, Whitman-it, ose Verlaine-it, por Gracian-it, Coleridge-it, Valery-së, Chesterton-it. Jo, jam gabim: Borges-i i ngjante, mbi të gjitha, Borges-it.

Ai punonte në forma tradicionale dhe, me përjashtim të kohës së rinisë, ndryshimet dhe risitë e dhunshme të shekullit tonë e tunduan fare pak. Esetë e tij ishin me të vërtetë ese; kurrë nuk e ngatërronte këtë zhanër, siç është zakon tani, me traktatin, disertacionin ose tezën. Në poezitë e tij, në fillim mbizotëronte vargu i lirë; më vonë, forma kanonike dhe metri. Për një poet të skajshëm, ai ishte mjaft i ndrojtur, veçanërisht nëse poezitë disi lineare të librave të tij të parë krahasohen me odet dhe ndërtimet komplekse të Huidobro-s dhe poetëve të tjerë evropianë të asaj periudhe. Nuk e ndryshoi muzikën e vargut spanjoll apo sintaksën e tij: ai nuk ishte as Gongora, as Dario. As nuk zbuloi lartësi apo thellësi poetike, siç bënë disa nga bashkëkohësit e tij. Megjithatë, vargjet e tij janë unike, të pagabueshme; vetëm ai mund t’i shkruante ato. Vargjet e tij më të mira nuk janë fjalë të skalitura; ato janë drita të papritura ose hije, dhurata të fuqive të panjohura, ndriçime të vërteta.

Tregimet e tij janë të jashtëzakonshme për aftësinë shprehëse të fantazisë, jo për formën. Kur shkroi vepra të imagjinatës, ai nuk ndjehej i tërhequr nga aventurat dhe akrobacitë verbale të një Joyce-i, një Celine-i apo një Faulkner-i. Gjithmonë i kthjellët, ai nuk iu shmang epokës së pasionuar të Lawrence-it, e cila  një herë i rrotullonte retë e pluhurit dhe një herë tjetër i pastronte nga qielli. Njëlloj e largët nga fjalitë gjarpëruese të Proust-it dhe stili telegrafik i Hemingway-it, proza ​​e tij befason me ekuilibrin e saj – as lakonike, as prolikse, as e ngathët dhe as goditëse. Ky qe një virtyt dhe një kufizim. Me një prozë të tillë mund të shkruhej një histori, jo një roman. Mund të përshkruhet një situatë, të shpërthejë një epigram apo të kapet hija e një momenti, jo të tregohet një betejë, të krijohet një pasion apo të depërtohet në një shpirt. Origjinaliteti i tij në prozë, si në vargje, nuk është në idetë dhe format, por në stilin e tij, një aleancë joshëse e thjeshtë dhe komplekse; në shpikjet e tij të mrekullueshme; dhe në vizionin e tij. Është një vizion unik, jo aq shumë për atë që sheh, sa për vendin nga i cili sheh botën dhe veten. Një pikëpamje, më shumë se një vizion.

Dashuria e tij për idetë ishte e skajshme. E mahniti Absolutja, megjithëse përfundoi duke mos i besuar ato të gjitha. Si shkrimtar, nga ana tjetër, ndjeu një mosbesim instinktiv për ekstremet. Sensi i masës pothuajse nuk e braktisi kurrë. Ai u habit nga teprimet dhe zmadhimet, nga mitologjitë dhe kozmologjitë e Indisë dhe të popujve nordikë, por ideja e përsosjes letrare ishte e një forme të përcaktuar dhe të qartë, me një fillim dhe një fund. Ai mendonte se përjetësitë dhe pafundësitë mund të futeshin në një faqe. Shpesh fliste për Virgil-in, por kurrë për Horace-in. E vërteta është se nuk i ngjante të parit, por të dytit: nuk shkroi kurrë, as nuk u përpoq të shkruante, një poezi të gjatë, duke mbetur gjithmonë brenda kufijve të standardit horacian. Nuk dua të them se Borges-i i përmbahet poezisë së Horace-it, por se shijet e tij e çuan të preferonte forma të matura. Në poezinë dhe në prozën e tij nuk ka asgjë ciklopike.

Besnik ndaj një estetike të tillë, ai vazhdimisht i kushtoi vëmendje këshillës së Poe-s se një poemë moderne nuk duhet të ketë më shumë se 50 rreshta. Por modernizmi është i çuditshëm: pothuajse të gjitha poemat e mëdha moderne janë poema të gjata. Veprat karakteristike të shekullit XX – kujtoj, për shembull, Eliot-in dhe Pound-in – kanë një ambicie: të jenë komeditë hyjnore dhe parajsat e humbura të epokës sonë. Besimi që mbështet këto poezi është: poezia është një vizion i plotë i botës, ose i dramës së njeriut në kohë. Është historia dhe feja. Unë thashë më parë se origjinaliteti i Borges-it konsiston në zbulimin e një pikëpamjeje. Për këtë arsye, disa nga poezitë e tij më të mira marrin formën e komenteve mbi klasikët tanë – Homerit, Dante-s, Cervantes-it. Pikëpamja e Borges-it është arma e tij e pagabueshme: ai i ktheu të gjitha pikëpamjet e tyre tradicionale dhe na detyroi të shqyrtonim ndryshe gjërat që shihnim dhe librat që lexonim. Disa nga pjesët e tij fiksionale lexoheshin si tregime në Një Mijë e Një Net të shkruara nga një lexues i Kipling-ut dhe Chuang Tzu-së; disa nga poezitë e tij të kujtojnë ndonjë nga poetët e Antologjisë Palatine, i cili mund të kenë qenë mik i Schopenhauer-it dhe Lugones-it. Ai praktikoi të ashtuquajturat zhanre të vogla, poezi të shkurtra, sonete – dhe është gjë e mrekullueshme që ka arritur me to atë që të tjerët kanë tentuar me poezi dhe romane të gjata. Përsosja nuk njeh përmasa. Shpesh ai e arriti atë me futjen e të pazakontave në të zakonshmen, nga bashkimi i formës së pyetjeve me një perspektivë që, duke nxjerrë disa pamje, zbulon të tjerat. Në tregimet dhe në poezitë e tij, Borges-i mori në pyetje botën, por dyshimi i tij ishte krijues dhe solli në jetë pamjen e botëve të tjera, realitete të tjera.

Tregimet dhe poezitë e tij janë shpikjet e një poeti dhe një metafiziku. Kështu ato kënaqin dy nga aftësitë qendrore të njerëzimit: arsyen dhe fantazinë. Është e vërtetë se Borges-i nuk provokon ndërlikimin e ndjenjave dhe pasioneve tona, të errëta apo të lehta: devotshmërisë, sensualitetit, zemërimit apo dhembshurisë. Është gjithashtu e vërtetë që veprat e tij na tregojnë pak ose aspak për misteret e racës, seksit dhe oreksit për pushtet. Ndoshta letërsia ka vetëm dy tema: njëra – një njeri midis të tjerëve, shokëve dhe kundërshtarëve të vet; tjetra, njeriu i vetëm kundër universit dhe vetvetes. E para është tema e poetit epik, dramaturgut dhe romancierit; e dyta, tema e poetit lirik dhe metafizik. Në veprat e Borges-it, shoqëria njerëzore dhe manifestimet e shumta e komplekse, të cilat dalin nga dashuria e dy njerëzve për veprime të mëdha kolektive, nuk shfaqen. Veprat e tij i përkasin gjysmës tjetër të letërsisë, me një temë të vetme: koha, dhe përpjekjet tona të përsëritura dhe të kota për ta shfuqizuar atë.

Përjetësitë janë parajsa që kthehen në burg, monstra që janë më reale se realiteti, ndoshta duhet thënë që janë jo më pak joreale se realiteti. Nëpërmjet variacioneve të mrekullueshme dhe përsëritjeve të ngulitura, Borges-i zbuloi vazhdimisht këtë temë të vetme: njeriu i humbur në labirintin e një kohe të bërë nga ndryshimet që janë përsëritje, njeriu që pastrohet para pasqyrës së përjetësisë së pandërprerë, njeriu që ka gjetur pavdekësinë dhe ka pushtuar vdekjen, por jo kohën dhe pleqërinë. Në esetë e tij, kjo temë transformohet në paradokse dhe antinomi; në poezitë dhe tregimet, në ndërtime verbale që kanë elegancën e teoremave matematikore dhe mendjemprehtësinë e qenieve të gjalla. Mosmarrëveshja midis metafizikëve dhe skeptikëve është e pazgjidhshme, por poeti e bën atë ndërtesë transparente prej fjalësh: koha dhe reflektimet e saj kërcejnë mbi pasqyrën e vetëdijes sonë të drejtpërdrejtë. Këto janë vepra të përsosjes së rrallë, objekte verbale dhe mendore të bëra sipas një gjeometrie njëherësh rigoroze dhe fantastike, racionale dhe kapriçioze, të forta dhe kristaline. Të gjitha këto variacione mbi një temë të vetme na tregojnë një gjë: veprat e njeriut dhe njeriu vetë nuk janë gjë tjetër veçse konfigurime të një kohe pa formë. Ai tha me ndjeshmëri mbresëlënëse: “Koha është lënda prej të cilës jam bërë. Është një lumë që më rrëmben, por unë jam ai lum; është një zjarr që më djeg, por unë jam zjarr”. Misioni i poezisë është të hedhë dritë mbi atë që është fshehur në palat e kohës. U desh një poet i madh për të na kujtuar se ne jemi, në të njëjtën kohë, harku, shigjeta dhe objektivi.

Përktheu nga anglishtja: G. Krasniqi