Metonimi ndërkombëtare

Claudio Giunta

Studentët e vitit të parë të Letërsisë shpesh nuk kanë lexuar më shumë se tre apo katër libra seriozë në jetën e tyre, nuk dinë si përfundojnë Të fejuarit (martohen? Nuk martohen? Vdesin njëri mbi varrin e tjetrit?) apo Komedia Hyjnore (e sheh Zotin? Nuk e sheh? E sheh “në njëfarë mënyre”?), por dinë pothuajse gjithmonë se çfarë është një metonimi (apo sinekdokë). Është “pjesa për të tërën”: të pish një gotë, të bësh katër hapa. Pjesa më e madhe di edhe se çfarë është një anadiplozë, një poliptotë; më studiozët arrijnë deri tek prozopopea apo ipallage.

Ky  përkushtim ndaj Figurave Retorike mendoja se qe një perversion italian, një mani e shkollës italiane, derisa një ditë, në një metro franceze, pashë një vajzë rreth gjashtëmbëdhjetë vjeçe që kthente e përkthente në duar një tufë me kartona, të cilët mbishënonin  aposiopèse, énallage, litote, paronomase – dhe në anën e pasme shfaqeshin përkufizimet. Ishte mëngjes herët, dhe përzierja e gjumit me sforcon për të kujtuar të gjithë ata emra të komplikuar i jepte vajzës një pamje prej idioteje; më shumë se t’i sugjeroja përgjigjet, do të doja ta përqafoja, ta siguroja, ta bëja të kuptonte se nuk ka asgjë të keqe nëse nuk i kujtohet se çfarë është aposiopeza – unë nuk e kujtoj asnjëherë, nuk janë gjëra të rëndësishme.

Apo janë?

Për ta thënë në një mënyrë më të thjeshtë, pra pa gjithë ato xhirime fjalësh si ecejake mbi vezë – që zakonisht përdoren kur flitet për shkollën (dhe sidomos kur ke shkruar një manual-antologji letërsie për shkollat, si në rastin tim: Zemra inteligjente, Garzanti Scuola 2016); kam përshtypjen se në shkolla u jepet shumë rëndësi formës së teksteve që lexohen (të pjesshëm) dhe pak rëndësi përmbajtjes së tyre.

Ky shpërpjesëtim varet, sipas meje, nga dy arsye kryesore. Nga njëra anë, për disa dekada u depozitua në shkolla një version ekstremist i asaj që do ta quaja ideja universitare e letërsisë: ideja që letërsia është një “problem” (Problemi i “Këngë” të Leopardi-t, Problematikat e Dekadentizmit, e të tjera), dhe ky problem duhet zgjidhur siç zgjidhen problemet: përmes analizës (të Këngë të Leopardi-t, të poezive të D’Annunzio-s) dhe, mbi të gjitha, përmes vlerësimit të veçanësisë së saj (veçanësia letrare, letrariteti) – një veçanësi që deshifrohet vetëm përmes një Metode (apo më mirë të themi përmes një bashkësie Metodash) – Metodë  që e pastron terrenin nga leximet naive (naiviteti është mëkati më i rëndë, sipas idesë universitare të letërsisë) dhe në vend të tyre vendos protokolle, procedura analizash që për domosdoshmëri mund të sintetizohen në hapa (“Bëj së pari këtë… më pas këtë…”), dhe mbi të gjitha një metaligjërim – një  zhargon i përshtatur për t’u dhënë vlerë të saktë aplikimeve të këtyre procedurave analitike. Duke përvetësuar zhargonin, duke aplikuar në mënyrë korrekte metodat (të quajtura ndryshe edhe “metodologji”), studenti ka zgjidhur problemin e letërsisë.

Sot, kjo ide universitare e letërsisë ka, për fat të mirë, më pak aplikime pikërisht atje ku u lind disa dekada më parë: në universitete. Nuk është e thënë që idetë më të reja janë idetë më të mira, por sot ai që merret seriozisht me letërsi nuk përpiqet të shpjegojë Lufta dhe paqja me grafikë e shigjeta, dhe nuk përpiqet të qartësojë në klasë teorinë e funksioneve të ligjërimit të Jakobsoni-t apo semantikën strukturale të Greimas-it, dhe aq më pak Qasje në analizën e tekstit letrar të Segre-s. Ndodh që kjo ide universitare e letërsisë, të cilën universiteti ndërkohë e ka rrëzuar, të ketë ende një influencë të dukshme në mënyrën se si studiohet letërsia nëpër shkolla, kjo edhe për shkak të palëvizshmërisë së modeleve kulturore por edhe për pajisjen e mësuesve dhe studentëve me një bagazh të vogël nocionesh (dhe para së gjithash emrash), që mund të jenë të transmetueshme, të memorizueshme dhe të përsëritshme sipas kërkesave.

“Çfarë mendonte Manzoni për qeniet njerëzore?” ose “Çfarë mendon për atë që Manzoni mendonte për qeniet njerëzore?” janë pyetje për të cilat nuk aplikohet alternativa e drejtë/e gabuar, janë pyetje që kërkojnë, më shumë se njohuritë e studentëve, aftësinë e tyre të gjykimit, inteligjencën e tyre; dhe normalisht është më e vështirë (dhe e rrezikshme) të vlerësosh inteligjencën se njohuritë,  edhe pse këto njohuri janë në thelb të papërfillshme. Alternativa e drejtë/e gabuar aplikohet në mënyrë të përsosur në pyetjen “Ky roman është me fokalizim të brendshëm apo jo?”. Nxënia shkollore siç e konceptojmë – domethënë si një përbashkësi nocionesh dhe konceptesh të shtëna në mendjen e studentëve në një periudhë kohore të caktuar –ka nevojë veçanërisht për pyetje që mund të bëhen në një pyetësor; dhe në këtë mënyrë etiketat e narratologjisë funksionojnë po aq mirë sa anadiploza, apo sa fjalët-kyçe që karakterizojnë historitë letrare (stilnovizëm, pesimizëm kozmik, grupi ’63 etj.).

Por kjo nuk mjafton. Për çdo nocion mjafton të lexosh përkufizimin, siç bëhej njëherë e një kohë gjatë nocionizmit. Nocioni i fokalizimit, i anadiplozës, i rimave mbyllëse ofron diçka më shumë, është ideja që për të kuptuar librat duhet si fillim t’i shpërbësh, përzgjedhësh dhe trajtosh, me pak fjalë siç trajtojnë biologët mostrat e tyre apo gjeometrat projektimet ortogonale. Pas kësaj qëndron gjithmonë ideja e letërsisë si shkencë dhe e zotërimit të nocioneve të caktuara (fokalizëm, anadiplozë, rimë mbyllëse), si stigma virtuoze që ndajnë shkencëtarin e letërsisë nga lexuesi naiv.

Rezultati është që studentët e Letërsisë edhe pse duke belbëzuar e dinë pak a shumë se çfarë është rima e kryqëzuar, pra ai artific metrik i çuditshëm që rregullon vijueshmërinë e rimave në sestinë (një lloj metrik margjinal në poezinë e shek.XI dhe XII: as më shumë e as më pak se njëzet shembuj në një korpus prej mijëra tekstesh), por nuk dinë se çfarë është Vulgata, ose injorojnë kush qe Tommaso d’Aquino, ose-ose kanë nevojën e fjalorit për të “përkthyer” fjalë si shpirt, zekth, shpresë[1]. Njëfarësoj dinë në cilën këngë të Komedisë, në cilin rreth dhe në cilën hulli rrinë të papërmbajturit, vetëm se nuk e kanë idenë se çfarë do të thotë i papërmbajtur.

E gjitha kjo nuk është krejt e gabuar në vetvete: çfarë të keqe ka të dish se çfarë është anadiploza? Është e qartë që një lloj kompetence teknike rreth termave dhe koncepteve bazë të letërsisë duhet zotëruar; nuk po pretendoj eliminimin e retorikës apo të teorisë së letërsisë, si njëra dhe tjetra janë të kudogjendshme në manual-antologjinë time (por mundësisht me sa më pak zhargon). Nga ana tjetër, është e gabuar sepse vendos në mendjen e studentëve bindjen se romanet, esetë, poezitë (sidomos poezitë!) nuk janë mesazhe që dikush na i ka dërguar vite apo shekuj më parë – mesazhe që duhen dëgjuar, përthithur, gjykuar, vlerësuar për bukurinë apo vërtetësinë e tyre, por dredhira të çuditshme, të rrezikshme, të cilave duhet t’u çmontosh ingranazhet për të parë ç’fshehin brenda. Ngjason pak me sindromën e përshkruar (me dashamirësi, por fatkeqësisht pa shqetësim) nga Carlo Levi në E ardhmja ka një zemër antike, ku rrëfen për një konferencë të tijën në Moskë dhe për komentin e një lexuesi të ri sovjetik për librin Krishti ndaloi në Eboli: “Thotë se ende nuk ka arritur ta inkuadrojë mirë, ta sistemojë si ‘zhanër letrar’: fabula e librit është e thjeshtë, idetë lindin nga realiteti, janë të rrëfyera në mënyrë sintetike, karakteret janë të njëjtët që ka hasur në filmat italianë. Kjo gjë është shumë e mirë. Përpiqet ta studiojë më mirë ‘ofiçinën’. Do ta rilexojë dhe analizojë deri në thelb, sistematikisht, për të kuptuar mekanizmin e brendshëm”.

Sot, “analizat sistematike” në vend që të zbulojnë “mekanizmat e brendshëm” mbyllen me pranimin se nuk kishte asgjë interesante për të zbuluar: nëse është pyetja, do të jetë edhe përgjigjja. Krijohet kështu një ide laboratorike, alkimike e letërsisë – ideja për të cilën çdo detaj i vogël bëhet një mundësi për të deshifruar kushedi çfarë të vërtete të fshehur, dhe çdo dromcë semantizohet. Natyrisht, close reading është një strategji e drejtë, nëse mbahet në limitet e së arsyeshmes dhe nëse praktikohet nga persona që kanë lexuar shumë, pra që janë familjarizuar  jo me metodat dhe me zhargonin e tyre, por me librat. Por close reading i predikuar kështu adoleshentëve, rezulton të bëhet një nxitje për të folur kuturu. Të detyruar jo të lexojnë por të analizojnë, jo të analizojnë por të analizojnë në thelb pjesët antologjike – studentët përfshihen nga një furi interpretuese që të kujton paksa kritikët strukturalistë, më naivët dhe më të fiksuarit, të cilët të verbuar nga Jakobson-i nuk e mbyllnin librin nëse nuk kishin arritur të semantizonin fonemat, pikat dhe presjet. Kështu, në tekstin më të qartë dhe më të thjeshtë kërkojnë të gjejnë komplikime kurrë të para ndonjëherë, enigma të pazgjidhshme, arabeska të ngjashme me ato të Settimana Enigmistica, një lloj loje e mbrapshtë ku fiton ai që vëzhgon nëpërmjet xhamit të mikroskopit më të fuqishëm, edhe pse duke u vetëmashtruar (në Voi ch’ascoltate in rime sparse il suono “aliteracioni shpreh vetminë e poetit”; në Tanto gentile e tanto onesta pare “tingulli i zanoreve të hapura imiton ecjen solemne të gruas së dashur”; dhe në paragrafin më të qartë të Njohja e dhimbjes lulëzojnë, natyrisht, “shumësia e gjuhëve dhe e stileve gaddiane”: nuk janë shembuj të shpikur).

Nëse në klasë lexohen siç duhet tregimet dhe romanet e Fenoglio-s, pyetjet e para që lindin dhe që duhet t’ju shtrohen studentëve nuk janë “ky tregim apo roman është me fokalizim të brendshëm apo të jashtëm?”, apo “si do ta definoje zgjedhjen gjuhësore të tekstit?” (një pyetje që do të vinte në pozitë të vështirë edhe një gjuhëtar profesionist); por, “çfarë na thotë pjesa që lexuam mbi jetën e fshatarëve piemontezë në fillim të ‘900-ës? Po për zakonet e martesave?”, apo “faqet e Fenoglio-s na flasin për një luftë civile? Kush luftoi? Si përfundoi? Kur?”. Dhe nëse lexohet, siç duhet, Nafta e Pasolini-t, pyetjet e para që lindin dhe që duhet t’ju shtrohen studentëve nuk janë “Në sa sekuenca mund të ndahet pjesa e analizuar?”, por “Si ka mundësi që nafta bëhet kaq e rëndësishme në fillim të viteve ’70-të?” ose “Çfarë është OPEC-u?”, ose “Për cilët personazhe të vërtetë aludon Pasolini?”.

Nuk po them që pyetjet mbi fokalizimin, gjuhën apo figurat retorike nuk duhen bërë. Të kuptosh sesi është e ndërtuar letërsia, të kuptosh se një poezi nuk është një artikull gazete, është e drejtë dhe e rëndësishme. Por nuk është gjëja e parë që duhet kuptuar, sidomos kur je ende i ri dhe ke fare pak eksperiencë me letërsinë; përveç kësaj, është diçka që në shkollë studiohet më shumë duke ndjekur guidën e sensit të mirë (“kush flet në këto rreshta?”, “shkrimtari mendon si personazhi apo mban distancë?”), sesa atë të formalistëve rusë apo të Zhenetit (“jemi përballë një teksti homodiegjetik apo heterodiegjetik?”). Nga goja e një adoleshenti që në jetën e tij nuk ka lexuar më shumë se dhjetë libra do të preferoja të dëgjoja fraza naive si “Anna Karenina nuk merrte vesh nga jeta” më shumë se fraza arbitrarisht mospërfillëse si “Këtu ndodhemi përballë një analepse të brendshme”; në moshën gjashtëmbëdhjetë vjeçare (a ndoshta përgjithmonë) letërsia duhet të zhvillojë reflektimin e parë, jo të dytin.

E njëjta gjë vlen edhe për metrikën dhe retorikën. Të dish të parafrazosh Danten është e rëndësishme, sepse do të thotë të zotërosh italishten antike, dhe kështu mund të  afrohesh pa ndërmjetësim me idetë dhe ndjenjat që Dante ka shprehur në librat e tij, do të thotë pra të dëgjosh drejtëpërdrejtë zërin e tij. Ndërsa, të kujtosh përmendësh si funksionon rima e kryqëzuar nuk është e rëndësishme, sepse është një informacion që nuk shton pothuajse asgjë në dijen tonë ndaj poezisë, një informacion që mund të gjendet shumë kollaj në libra apo në internet. Dhe të dish se “il divino del pian silenzio verde” është një sinestezi është fare e parëndësishme, është thjesht një mënyrë për të mbushur zgëqet.

Por përse duhen mbushur zgëqet? Nuk më vjen tjetër përgjigje përveç kësaj: “për t’iu përgjigjur mirë pyetësorëve”. Nuk mendoj se është një përgjigje e mirë, por është përgjigjja që shpjegon dhe justifikon në librat shkollorë ‘hartat konceptuale’, tabelat përmbledhëse të çdo fund kapitulli, sintezat për fjalët-kyçe (të gjitha të pranishme, kuptohet, edhe në manual-antologjinë time, dhe të përgatitura madje me një durim të rrallë, si dhe me një ndjenjë faji). Është e rëndësishme që të paktën të kujtohet: nëse Leopardi ishte apo jo pesimist; nëse Fenoglio ishte apo jo neorealist; nëse Pagliarani ishte apo nuk ishte pjesë e Grupit ’63. Është me të vërtetë një qasje e çuditshme. Nocione që do të na dukeshin naive, fyese, madje trashanike nëse do të trajtoheshin në një bisedë, sepse do ta nuhasnim menjëherë keqnxënien (a nuk është e qartë se “pesimist” dhe “neorealist” nuk thonë asgjë mbi Leopardi-n dhe Fenoglio-n? Dhe çfarë rëndësie ka në cilin grup bënte pjesë Pagliarani, sidomos nëse nuk lexohet Çupëlina Karla?); janë pikërisht këto që kërkojmë prej studentëve të kujtojnë dhe përsërisin: të paktën këto. Por njohja e këtyre gjërave është e kotë, sepse librat nuk shërbejnë për këtë gjë.

Përktheu Anxhela Lepuri

[1] Alma, calere, speme (shën.përkth – A.Lepuri)