Martin Amis

Lewis Bruke Frumkes flet me Martin Amis, shkrimtarin e debateve kundërthënëse

Në një hark prej tre dekadash, dhjetë romaneve, gjashtë veprave jo-letrare, dy përmbledhjeve me tregime, dhe afërsisht katërqind recensioneve dhe eseve, karriera e Martin Amis-it është dëshmi e një jete të kushtuar letërsisë.

Qysh prej daljes së romanit të parë, Letrat e Rachel-it (1973), deri te libri i tij më i fundit, Qeni i verdhë (2003), Amis-i ka qenë burim i debateve më kundërthënëse të epokës bashkëkohore. Vepra e tij ka nxitur rivlerësimin e realizmit, postmodernizmit, feminizmit, politikës dhe kulturës, ndërkohë që jeta e tij personale ka qenë ushqim i bollshëm për thashetheme dhe gazetarinë e sensacioneve. Megjithatë, ato konfirmojnë statusin e tij si një nga shkrimtarët më të rëndësishëm të Anglisë që jetojnë sot. 

Disa nga veprat e tij të tjera përfshijnë: “Ferri i marrë dhe vizita të tjera në Amerikë”, (1986),  “Monstrat e Einstein-it”, (1987), “Fushat e Londrës” (1989), “Natyra e lëndimit” (1991), “Informacioni” (1995) trilogji, “Treni i natës” (1997), “Ujë i rëndë dhe tregime të tjera” (1998), “Përvoja” (2000), “Lufta kundër klishesë”: ese dhe recensione, (2001).

Lewis Bruke Frumkes: Martin Amis një nga shkrimtarët më të shkëlqyer në këtë anë të Atlantikut, ka botuar një përmbledhje me tregime të titulluar Ujë i rëndë. Martin, ky libër është i jashtëzakonshëm, interesant në shumë aspekte. Në një nga historitë e tij, ju rrëfeni për një skenarist i cili po shkruan për tri gorgona të cilat kanë mendimin që të kthehen dhe të hapin një agjenci  për sigurinë e jetës. Ishte me të vërtetë për të qeshur. Për sa kohë janë shkruar historitë e Ujë i rëndë?

Martin Amis: Në të vërtetë për 22 vjet. Historia e parë është shkruar në vitin 1975 kur unë isha 26 vjeç. Ato kapin këtë shtrirje kohe pasi unë shkruaj tregime me një ritëm shumë të qëndrueshëm. Kështu, tri histori e kanë zanafillën shumë kohë më parë, dhe të tjerat janë të kohëve të fundit. Por, libri nuk ka ndonjë konceptim që përfshin gjithë këtë kohë.

Thjesht, kam përdorur parimin e vjetër që kur ke një numër të mjaftueshëm tregimesh, thjesht duhet t’i botosh së bashku në një libër të vetëm.

Të gjitha tregimet janë më komike se tjetra. Por, është një histori e jashtëzakonshme në fund të librit, “Ajo çka më ndodhi gjatë pushimeve.” Si lindi ideja e këtij tregimi?

Ndofta vetëm një ose dy herë në jetën e një shkrimtari mund të ndodhë që ta jetojë një histori, dhe mua më ndodhi ta jetoj vetë këtë histori. U ndodhi fëmijëve të mi, dhe unë e shkrova historinë një mëngjes, sepse ishte e gjitha para meje. Më pas vendosa që do të dukej shumë e qartë nëse shkruhej në anglishte letrare.

Prandaj dhe është shkruar në këndvështrimin sarkastik të një 11 vjeçari, me nocionin hokatar të asaj se si tingëllon theksi amerikan. Por, ai e përdor këtë mjet si një mënyrë për të vonuar të kuptuarit e vdekjes, për çka edhe është në thelbin e vet historia.

Ai e shmang vdekjen deri në rreshtat e fundit, kohë kur historia merr qartësinë e anglishtes dhe lexuesi e ndien që përvoja e tij shpërfaqet.

Michiko Kakutani i New York Times, i cili nuk është një kritik shumë dashamirës, ra në dashuri me këtë histori. Ajo pati ndjesinë që ju keni arritur në këtë tregim nivele të rrëfyeri të cilat e kishin tronditur… Le të kthehemi te njeriu Martin Amis, shkrimtari, personaliteti. Ju jeni biri i një njeriu shumë të suksesshëm. Edhe mund të jetë e vështirë të kesh një baba të famshëm, por nganjëherë mund të hapë të gjitha llojet e  dyerve. As që dua të nënkuptoj se dhuntitë që keni nuk janë tuajat; dhe sigurisht shkrimtarë të tillë si Updike dhe Bellow ju kanë lavdëruar. Çfarë do të thoshte për ju të jesh djali i Kingsley Amis-it?

Kjo është një çështje për të cilën kam menduar gjatë, sepse unë sapo kam botuar një libër kujtimesh për të, për veten dhe të tjerët. Gjithmonë ka qenë një marrëdhënie shumë e ngushtë, mbështetur në humorin dhe dashamirësinë, bujarinë dhe mbështetjen.

Ne patëm disa kundërshti, por ne kishim kundërshti të tilla më shumë në shtyp se sa në dhomën e ndenjes. Të gjitha këto për çështje letrare. Ajo për të cilën ndanim mendime të kundërta ishte fakti që ai mendonte që romani duhet të ishte më shumë argëtues, dhe romanet e  mia, ma merr mendja se janë më shumë “të përpunuar” në kuptimin e plotë të fjalës. Ishte gjithashtu poet, dhe e kishte poezinë si mënyrë për të ngadalësuar gjërat dhe për të qenë i saktë gjuhësisht.

Unë nuk e kisha atë grykëdaljeje, kësisoj gjithçka hyri në romanet e mia. Por, megjithëse mendonte se unë doja të dukesha, ai megjithatë bëri një lëshim duke pranuar se unë isha më i miri ndër plangprishësit.

Gjithmonë ekziston prirja për të përçmuar brezat që vijnë, dhe po kaq e natyrshme është që të përkulesh para paraardhësve të tu.

Kur filluat të shkruanit?

Jo, deri sa nisa të shkruaj romanin tim të parë. Kur isha në universitet shkrova disa skena, por nuk isha nga ato çuna të cilët shkruajnë një poemë epike në moshën 11 vjeç dhe paskëtaj një seri dramash. Unë nuk shkrova shumë herët.

Por, jam i mendimit se të gjithë shkrimtarët fillojnë të jenë shkrimtarë në moshën e adoleshencës. Ajo është koha e natyrshme kur niset të shkruhen poezi dhe të mbahet një libër shënimesh dhe të eksplorohet ndërgjegjja dhe vetvetja. Shkrimtarët janë të tillë që nuk heqin kurrë dorë prej kësaj. Mendoj se një shkrimtar ka nevojë për një element pafajësie pavarësisht nga sofistikimi i beftë dhe përimtësia e prozës së “përpunuar”.

Gjithmonë ka një udhë për te fëmijëria dhe adoleshenca, ndërkohë që një njeri i letrave është a) një njeri i letrave b) njeri i zemëruar dhe c) një i pafajshëm. Është një ndërthurje e pafajshme në vetvete.

Ju jetoni një jetë plot me ngjyra. Jeni admiruar dhe kritikuar shumë dhe po kaq shumë jeni bërë temë diskutimesh, kjo jo vetëm sepse jeni në krye të fushës së shkrimit, por edhe se ju jetoni një lloj jete sociale ndërkombëtare. Për çfarë duhet të merret Martin Amis-i. Cila është esenca e Martin Amis-it? Si u përgjigjeni njerëzve të cilët e bëjnë portretin tuaj në shumë mënyra?

Njësia themelore është ajo e shkrimtarit, dhe kjo nënkupton dikë i cili është më i gjallë kur është vetëm. E shoh veten të ulur në studion time gjatë gjithë ditës. Kjo përbën njësinë themelore në jetën time – dita në studion time ku dhe vjen gjithçka. Zotërimi i një angazhimi. Të mbrosh vetminë tënde. Në rastin tim, me pesë fëmijë, duket se ekziston beteja e përhershme për të jetuar vetminë.

Pra, ju jeni, deri diku një familjar po ashtu?

Po. Do të jap një shembull: Kur unë isha i vogël, ndodhte që vetëm në raste shumë të skajshme të mund të trokisnim në derën e studios së tim et, i cili pas kësaj do të ngrinte kryet me nervozizëm dhe me vështrim hetues do të pyeste, “çfarë ka?”, megjithëse ai ishte i butë dhe miqësor kur nuk ishte në studio. Ishte një ankth i tillë me të cilin i afroheshim studios së tij. Shastisem kur në studion time fëmijët e mi vërdallosen pa ndofarë kokëçarje të tipit “a mund të hyj?”

Nuk ju kanë frikë?

Nuk më kanë frikë aspak. Ata deri-diku respektojnë atë që bëj, por nuk ka asnjë aureolë të mosndërprerjes, të cilën babai im na e kishte ngulitur.

Në çfarë moshe vdiq yt atë?

Ai vdiq 95 vjeç.

Pra, ai pati mundësinë që të shijonte suksesin tuaj?

Oh, po.

A ishte ai krenar për ju?

Mendoj që po, por ishte pak i nxehur që po ia kaloja. Një grua erdhi një ditë në shtëpi dhe e pyeti se si ndihej që kishte një fëmijë më të famshëm se ai dhe ai i tha: “Ai nuk është më i famshëm se unë”. Im atë e rrëfente historinë, por mendoj se e tregonte pak i pezmatuar.

Meqenëse jeni dikush që e do gjuhën, përdor fjalët, a keni fjalë të parapëlqyera? Fjalë të cilat shfaqen më shumë se fjalët e tjera, apo të cilat ju i doni për shkak të eufonisë apo ndonjë arsyeje tjetër?

Magjepsem pas fjalëve. “Zanafillë” ishte fjala që përdorja më shumë se sa duhej në shkrimet e mia, ndërsa im at thoshte se unë përdorja më shumë se sa duhej fjalën “i djersitur”. Por pasi keni këto magjepsje, më pas pasioni shuhet. Të gjithë shkrimtarët kanë fjalë kyçe. Tek Conrad-i janë fjalët “i parrëfyeshëm”, “i tmerrshëm”: fjalë të tilla. Tek Henri James-i janë fjalët me tetë rrokje që kanë kuptimin “delikatesë”. Kur merresh me fjalët, ke edhe fjalët e tua të parapëlqyera.

A shkruani me dorë? Apo në kompjuter? Me makinë shkrimi? Natën? Gjatë ditës?

Studioja ime ka një ballkon, një divan, kolltukë, bufe, një tryezë të gjatë dhe një kompjuter. Unë përdor  bllok shënimesh me vija dhe stilolapsa të cilët përbëjnë një mister të plotë. Blej rreth njëzet në javë, dhe në fund të javës asnjëri prej tyre nuk bën më. Punoj nga ora dhjetë e tridhjetë e paradites deri pasdite, duke mos ndaluar në kohën e drekës. Pi shumë kafe dhe cigare. Cigaret janë shumë të lidhura me të shkruarit, sa nuk mund të mos e ndez ndërsa shkruaj.

Ka raste kur ndihem bosh. Ka periudha të gjata gjatë të cilave nuk shkruaj asnjë fjalë por thjesht sillem vërdallë duke shfletuar libra. Por kjo ndryshon kur jam në fazën e fundit të shkrimit të një romani. Në këtë rast i gjithë procesi është shumë më i dendur dhe më pushton ankthi. Tim atë e zinte ankthi ditë pas dite para se të fillonte të shkruante, por me mua kjo ndodh kur i afrohem fundit. Mendja ime përqendrohet tërësisht: imitoj të qenit baba dhe bashkëshort.

Nëse ngec, bëj ç’bëj dhe vazhdoj sërish. Im atë në të tilla raste bënte një shëtitje, por unë përgjithësisht nuk dal nga shtëpia derisa të kem mbaruar punën e asaj dite. Do të parapëlqeja të shkruaja mes orës gjashtë dhe shtatë pasdite por tani mbrëmjet m’i zënë fëmijët. Nganjëherë ia tregoj atë që kam shkruar bashkëshortes sime, Izabelës, por nuk jam i prirë të marr parasysh sugjerimet që më bëhen.

Dy romanet e mia të para janë shkruar kur kisha punë zyre. Mund të shkruaja në letër-thithëse mbi tryezën time të punës në zyrë. Tani, në shtëpi, kam krijuar një rutinë të mirë. Nuk më mungon fare të qenit me njerëz rreth meje. Kam oreks të madh për vetminë. Keats-i, siç duket, vishej me veshje ceremoniale në mënyrë që të takonte muzën e vet. Thjesht ulem dhe shkruaj

Gjatë natës nuk punoj. Mund të hedh disa shënime por kur mbaron dita kam nevojë që të çlodhem nga puna e asaj dite për ditën tjetër. Gjithmonë shkruaj me dorë dhe kur mbaroj së shkruari të gjithë materialin – ndofta jo tamam në radhën e duhur, dhe ndofta jo krejtësisht të rafinuar – e shkruaj prapë dhe më pas e rishkruaj.

E përdor kompjuterin më së shumti si makinë shkrimi, për dorëshkrimin e dytë, përndryshe shkruaj me dorë – kësisoj e ndiej më shumë rrjedhën e të shkruarit dhe është më e lehtë për ta korrigjuar. Mund të shohësh historinë e asaj që je duke shkruar ndërkohë që edhe korrigjimet kanë arkeologjinë e tyre. Në kompjuter është kaq e lehtë të fshish gjithçka. Unë e përdor si një lloj makine të përparuar shkrimi. Nuk përdor ndonjë instrument tjetër të tij përveç numërimit të fjalëve dhe duket se kam një kompjuter shumë provincial që nënvizon me vija të kuqe të gjitha fjalët që shkruaj.

Sepse janë neologjizma?

Janë fjalë që nuk njihen nga kompjuteri im. Emra qytetesh të huaj dhe emra njerëzish. Nuk dua të bie në grackën e atyre që merren me shkrim krijues dhe mendojnë se asnjëherë e shkruara nuk mbaron, ngase është kaq e lehtë të rikthehesh e të rishkruash një frazë. Im atë kishte një rregull: Mos e braktis deri sa të jetë në rregull, dhe merru me të deri sa të jetë në rregull. Ekziston rreziku dhe gjithashtu ai më iluzori, sepse kursori është atje dhe e gjitha kjo është mashtruese. Të jep përshtypjen se jeni duke menduar edhe kur nuk jeni duke e bërë këtë.

Vepra e kujt ju frymëzoi për të shkruar? Veprën e kujt keni lexuar? Veprën e kujt kishit të parapëlqyer?

Unë isha shumë i ngadaltë në udhën time drejt letërsisë. Në adoleshencën time e kalova kohën duke lexuar libra komikë. Por kur erdha, mbërrita menjëmend. Në të vërtetë ishin poetët ata të cilët i lexoja me etje të madhe – romantikët, viktorianët, Miltonin, Shekspirin. Kisha një oreks të mirë për antologjitë. Me romanin u mora pak më vonë, dhe më pas me traditën angleze.

Çfarë lexoni  kur nuk jeni duke shkruar?

Lexoj Don DeLillo-n, Saul Bellow-n, John Updike-un, Norman Mailer-in – të gjithë shkrimtarët e rëndësishëm amerikanë.

Çfarë mund të thoni për romancierët e shquar britanikë?

Lexoj bashkëkohësit e mi, sepse nuk mund të mos e bëj këtë. Dy miqtë e mi më të ngushtë romancierë, Salman Rushdie-n dhe Ian McEwan-in, i lexoj me kënaqësi të madhe dhe admirim.

Martin, nëse do të këshillonit shkrimtarët e rinj, çfarë do t’u thoshit atyre?

Dy gjëra. Mendoj se këto janë të vetmet këshilla të vlefshme që mund t’u jap. Shkruani për atë çka dini; mos shkruani fantazi të përpunuar skajmërisht. Jini specifik, konkret, shkruani për detajet e jetës që vini re, dhe nuk është e thënë që të shkruani për veten, po për botën. Kjo është më interesante. Pika e dytë, filloni të shkruani dhe vazhdoni të shkruani. Largojeni ankthin. Thjesht shkojini gjer në fund rrugës së nisur.

Përktheu: Granit Zela