Luigi Pirandello

Gjithçka në rregull. Asgjë e re që mund të acaronte apo të trulloste spektatorët.

E ndërtuar me një mori efektesh. Ndër personazhet, një meso burrë, një gjykatës i lartë që mbante në shtëpi një kunatë të vejë e të gjorë me të cilën, në rininë e tij, kishte qenë i dashuruar.

Një bijë e vejushës, tashmë në kohë për t’u martuar, të cilën Shkëlqesia e Tij donte ta martonte me një djalë nën përkujdesje, rritur në shtëpinë e tij që kur ishte fëmijë, gjoja djali i një sekretari të tij, por në fakt… – ehu, një histori e vjetër e kaluar në rini, se nuk mund t’i tërhiqej veshi një meso burri me atë ashpërsi që sigurisht ishte rrjedhojë e përshpejtimit të një përmbledhjeje, që në fakt, si të thuash, është thelbi i gjithë aktit të dytë, i një sherri me shumë efekt me kunatën, në errësirë, ose më mirë nën dritën e hënës që derdhet në çardak, meqenëse Shkëlqesia e tij, para se të fillojë rrëfimin i urdhëron shërbëtorit të tij të besuar: “Giuseppe fikni dritat”.

Gjithçka në rregull, pra. Aktorët, të gjithë në vendet e tyre; të dashuruar secili me pjesën e vet. Edhe Gastina e vogël, po ashtu. Shumë e kënaqur, shumë e kënaqur për pjesën e mbesës jetime dhe të gjorë, që natyrisht nuk do t’ia dijë për t’u martuar me djalin nën përkujdesjen e Shkëlqesisë së Tij, dhe bën disa skena kundërshtie krenare, që Gastina-s së vogël i pëlqenin shumë, sepse shpresonte në një lumë duartrokitjesh.

Për t’i rënë shkurt, në ankthin e pritjes së një suksesi të shkëlqyer për komedinë e tij të re, miku ynë Faustino Perres nuk mund të ishte më i kënaqur se kaq në natën para shfaqjes.

Por ishte një lakuriq nate.

Një lakuriq nate i mallkuar, që çdo mbrëmje, në atë sezon prove në Arenën tonë Kombëtare, ose hynte nga hapësirat në çati në formë kupole, ose shfaqej në një farë ose nga çerdhja që do të kishte bërë diku atje sipër midis lidhjeve të hekurave të trarëve dhe bulonave dhe fillonte të fluturonte si i çmendur, jo vetëm për hapësirën e madhe të Arenës mbi kokën e spektatorëve, meqenëse gjatë shfaqjes dritat ishin të fikura, por atje ku drita e kapanxhës, dritave të varura dhe të kuintave, dritat e skenës e tërhiqnin: mbi skenë pikërisht, mbi fytyrat e aktorëve.

Gastina e vogël kishte një frikë të marrë. Netët e mëparshme, tri herë kishte qenë duke humbur ndjenjat, sa herë e shihte që i kalonte rrëzë fytyrës, mbi flokë përpara syve, dhe herën e fundit – O Zot, çfarë neverie – gati sa nuk i preku gojën, me atë fluturim si membranë veshtullore që lëshon klithma. Për fat nuk kishte filluar të bërtiste. Nervat e tendosura nga detyrimi për të qëndruar aty pa lëvizur për të paraqitur pjesën e saj, ndërkohë që, e trembur, në mënyrë të padurueshme i vinte të ndiqte me sy fluturimin e asaj kafshe të shpifur, ose, duke mos duruar më, të vraponte nga skena për t’u kyçur në dhomën e saj. Kjo gjë e dëshpëronte aq shumë sa e bëri të thoshte që ajo tashmë, me atë lakuriq nate aty, në qoftë se nuk gjendej një zgjidhje që të ndalohej të fluturonte mbi skenë gjatë shfaqjes, nuk ishte më e sigurt në vetvete, për atë që mund të bënte në një nga ato net.

U gjetën edhe provat që lakuriqi i natës nuk hynte nga jashtë, por kishte përzgjedhur vendqëndrimin e tij në trarët e çatisë së Arenës, nga fakti se, natën para shfaqjes së parë të komedisë së re të Faustino Perres-it, të gjitha hapësirat u mbajtën të mbyllura dhe në po të njëjtën orë u shfaq lakuriqi i natës që u lëshua, si të gjitha netët e tjera në skenë, me fluturimin e tij të dëshpëruar. Në atë moment, Faustino Perres, i tmerruar për fatin e komedisë së tij të re, iu lut, iu përgjërua sipërmarrësit dhe përgjegjësit të trupës, të ngjisnin në çati dy, tre, katër punëtorë, edhe me shpenzimet e tij, për të gjetur çerdhen dhe për të kapur atë kafshë të pazakontë; por menjëherë e quajtën të marrë. Përgjegjësi i trupës, dukshëm, u tërbua nga një propozim i tillë, sepse i kishte ardhur në majë të hundës, pikërisht i kishte ardhur aty ku nuk mbante më nga ajo frikë qesharake e zonjushës Gastina për flokët e saj të mrekullueshëm.

– Flokët?

– E sigurt! E sigurt! Flokët! Nuk e keni kuptuar akoma? Ia kanë mbushur mendjen që, po u përplas në kokë, lakuriqi i natës ka në krahë diçka si veshtulli, dhe për këtë nuk është e mundur ta shpështjellësh nga flokët, vetëm me kushtin që të priten. A e kuptoni? Nuk ka frikë për gjë tjetër! Në vend që të shqetësohet për pjesën e vet, të njehsohet me personazhin, të paktën deri në pikën që të mos mendojë marrëzira të tilla!

– Marrëzira, flokët e një gruaje? Flokët e mrekullueshëm të Gastina-s së vogël? Tmerri i Faustino Perres-it përballë shfrimit të përgjegjësit të trupës u qindfishua.

Oh Zot! O Zot! Në qoftë se me të vërtetë Gastina e vogël kishte frikë për këtë, komedia e tij kishte marrë fund.

*

Për t’u tallur me përgjegjësin e trupës, para se të fillonin provat gjenerale, Gastina e vogël, me bërrylin e mbështetur mbi gjurin e një këmbe të kaluar mbi tjetrën dhe me gishtin nën mjekër pyeti seriozisht Faustino Perres-in nëse pjesa e Shkëlqesisë së Tij në aktin e dytë: “Giuseppe fikni dritat”– mund të përsëritej sipas rrethanës, në ndonjë moment tjetër gjatë shfaqjes, duke parë dhe konsideruar që nuk ka mënyrë tjetër për të hequr qafe një lakuriq nate që futet në një dhomë vetëm kur fiken dritat.

Faustino Perres ngriu i tëri.

– Besoj po talleni, zonjushë?

– Jo, jo, e kam me të vërtetë seriozisht! Pse, më falni, Perres: me të vërtetë doni të jepni, me komedinë Tuaj, një iluzion të përkryer të realitetit?

– Iluzion? Jo. Përse thoni iluzion, zonjushë? Arti krijon me të vërtetë një realitet.

– Ah, në rregull. Atëherë unë po ju them që arti e krijon dhe lakuriqi i natës e shkatërron.

– Si! Pse?

– Sepse ashtu është! Merrni rastin, që në realitetin e jetës, në një dhomë ku në mbrëmje po zhvillohet një konflikt familjar midis burrit dhe gruas, midis nënës dhe të bijës, ku di unë! Ose një konflikt interesash, apo diçka tjetër, dhe hyn rastësisht një lakuriq nate. Në rregull. Çfarë bëhet? Ju siguroj unë që për një moment konflikti ndërpritet nga ai lakuriq nate që ka hyrë. Ose fiket drita, ose shkohet në një dhomë tjetër, ose edhe ndonjëri shkon të marrë një shkop, hip në një karrige dhe mundohet ta godasë për ta vrarë; të tjerët ndërkohë, me besoni, e harrojnë aty për aty konfliktin dhe vrapojnë të gjithë për të parë të buzëqeshur dhe me neveri se si është e bërë ajo kafshë e urryer.

– E vërtetë! Por kjo në jetën e përditshme! – kundërshtoi me një buzëqeshje të vdekur në buzë i gjori Faustino Perres. – Në veprën time të artit, zonjushë, lakuriqin e natës unë nuk e kam vendosur.

– Ju nuk e keni vendosur; po në qoftë se ai futet?

– Nuk duhet ta mbani mendjen aty?

– Dhe ju duket e natyrshme kjo? Ju siguroj unë, unë që duhet të përjetoj në komedinë tuaj, pjesën e Livia-s, që kjo nuk është e natyrshme; sepse Livia, e di unë, e di unë më mirë se ju çfarë frike ka nga lakuriqët e natës! Livia juaj – vini ore – jo unë. Ju nuk e keni menduar, sepse nuk mund ta imagjinonit rastin që një lakuriq nate të hynte në dhomë, ndërkohë që ajo kundërshtonte urdhrat e nënës dhe Shkëlqesisë së Tij. Por sonte, të jeni i sigurt që lakuriqi i natës do të hyjë në sallë gjatë shfaqjes. Dhe atëherë unë ju pyes, për vetë realitetin që ju doni të krijoni, në qoftë se ju duket e natyrshme që ajo, me frikën që ka nga lakuriqët e natës, me neverinë që e bën të shtrembërohet dhe të bërtasë vetëm nga mendimi i një kontakti të mundshëm, të qëndrojë aty sikur nuk ndodh asgjë, me një lakuriq natë që i fluturon në fytyrë dhe të bëjë sikur nuk e ka mendjen aty. Po talleni! Livia ia mbath, jua them unë; braktis skenën dhe ia mbath, ose fshihet poshtë tavolinës duke bërtitur si e çmendur. Për këtë ju këshilloj që të reflektoni në qoftë se me të vërtetë nuk është më mirë të thirret Giuseppe nga Shkëlqesia e Juaj dhe të bëj që të përsërisë batutën: – “Giuseppe, fikni dritat” – Ose… Prisni! Ose… Po! Më mirë! do të ishte çlirimi – që të jap urdhër që të marrë një shkop, të hip në atë karrige, dhe….

– Ja! Po! Pikërisht, duke ndërprerë shfaqjen në gjysmë, apo jo? Midis ilaritetit të të gjithë publikut.

– Por do të ishte kulmi i natyrshmërisë, i dashur! Më besoni. Edhe për ju vetë, komedinë tuaj, meqenëse ai lakuriq është aty dhe në atë pjesë – është e kotë – doni apo nuk doni, ai futet: lakuriq nate i vërtetë! Në qoftë se nuk do ta mbani parasysh, do të duket e rremë, pa diskutim,  Livia që nuk i jep rëndësi, të tjerët që nuk kujtohen dhe vazhdojnë të recitojnë komedinë sikur të mos ishte atje. Nuk e kuptoni këtë?

Faustino Perres u dorëzua, i dëshpëruar.

– Oh Zot i madh, zonjushë, – i tha – në qoftë se doni të talleni është një gjë…

– Jo, jo! Ju përsëris se po diskutoj me ju seriozisht, me të vërtetë seriozisht! Ia ktheu Gastina.

– Atëherë unë po ju përgjigjen që ju jeni e çmendur – tha Perres duke u çuar. – Duhet të bëhet pjesë e realitetit që kam krijuar unë, ai lakuriq nate, që unë ta mbaja parasysh dhe ta mbanin parasysh edhe personazhet e komedisë time, duhet të jetë një lakuriq nate i rremë dhe jo i vërtetë, pra! Sepse nuk mundet kështu rastësisht, nga një moment në tjetrin një element i realitetit  rastësor të hyjë në realitetin e krijuar, të qenësishëm të veprës së artit!

– E po hyri?

– Nuk është e vërtetë! Nuk mundet. Nuk hyn në komedinë time ai lakuriq nate, pra, por në skenë, kur ju po recitoni.

– Shumë mirë! Aty ku unë recitoj komedinë tuaj; epo atëherë zgjidhni  midis të dyjave; ose atje sipër komedia juaj është e gjallë; ose është gjallë lakuriqi i natës. Lakuriqi i natës, ju siguroj unë është i gjallë, më se i gjallë, sido të jetë. Ju vërtetova se me atë të gjallë atje sipër nuk mund të duken të natyrshëm Livia dhe dy personazhet e tjera që do të pasojnë në shfaqje, sikur ai të mos ishte, ndërkohë që ai është aty. Përfundimi: o hiqeni komedinë tuaj, ose hiqni lakuriqin e natës. Nëse e konsideroni të pamundur zhdukjen e lakuriqit të natës, lëreni në dorën e Zotit, i dashur Perres, fatin e komedisë tuaj. Tani do t’ju tregoj që unë e di pjesën e komedisë time, dhe e recitoj me gjithë përkushtim sepse më pëlqen. Por nuk përgjigjem për nervat e mia sonte. –

*

Çdo shkrimtar, që është shkrimtar i vërtetë para se të jetë mediokër, përballë atij që po e shikon në një moment si ai që gjendej Faustino Perres, natën e parë të shfaqjes, ka këtë të mallëngjyeshme, ose në qoftë se doni, qesharake: që përfshihet, ai vetë, më parë se asnjë tjetër, ai vetë ndonjëherë i vetëm mes të gjithëve, nga ajo që ka shkruar, dhe qan e qesh dhe përshtat fytyrën, pa u kujtuar, sipas ngërdheshjeve të aktorëve në skenë, me frymëmarrje të nxituar, dhe shpirtin në ankth e të pasigurt që e bën të ngrejë herë njërën, herë dorën tjetër sikur po mbron apo mbështet.

Ju siguroj unë, që e pashë dhe i bëra shoqëri ndërkohë që ishte fshehur pas kuintave midis zjarrfikësve që bënin roje dhe punëtorëve të skenës që Faustino Perres për gjatë gjithë aktit të parë dhe një pjesë të të dytit nuk e mendoi aspak lakuriqin e natës aq shumë ishte i përhumbur në punën e tij dhe i njehsuar me të. Dhe jo për të thënë se nuk mendonte, sepse lakuriqi i natës nuk ishte shfaqur akoma si zakonisht në skenë. Jo. Nuk mendonte sepse nuk mund të mendonte. Aq është e vërtetë saqë kur, në gjysmën e aktit të dytë, lakuriqi i natës më në fund u shfaq, ai as që u kujtua, nuk kuptoi as pse unë ia bëja shenjë me bërryl dhe u kthye për të më shikuar në fytyrë pa mendje.

– Çfarë ka?

Filloi të mendonte vetëm kur fatet e komedisë, jo për fajin e lakuriqit të natës, jo për shqetësimin e aktorëve për shkak të atij, por për defektet dukshme të vetë komedisë që dhanë shenja se do të shkonte keq. Edhe akti i parë, në të vërtetë, nuk kishte korrur veçse duartrokitje të pakta dhe të vakëta.

– O Zot i madh, ja, shihe… – filloi të thoshte i gjori, i mbuluar në djersë të ftohta; dhe ngrinte njërën shpatull, tërhiqte mbrapa ose përkulte nga njëra anë, nga ana tjetër kokën sikur lakuriqi i natës tëfluturonte rreth tij dhe donte ta largonte; përdridhte duart; mbulonte fytyrën. – O Zot, o Zot, o Zot, duket i çmendur. –  Ah shih, për pak në fytyrën e Rossi-it!… Si t’ia bëjmë? Si t’ia bëjmë? Mendo se pikërisht tani futet në skenë Gastina!

– Rri urtë, të lutem! – i bërtita, duke e shkundur nga krahët e duke u munduar ta hiqja nga aty.

Por nuk ia arrita. Gastina bënte hyrjen e saj nga kuintat përballë dhe Perres, duke e vështruar, si i magjepsur, dridhej i gjithi. Lakuriqi i natës fluturonte lart, rreth llambadarit që varej nga tavani me tetë globe me drita dhe Gastina dukej sikur nuk ishte kujtuar, e përkëdhelur sigurisht nga heshtja e madhe e pritjes me të cilën publiku kishte pritur shfaqjen e saj në skenë dhe shfaqja vazhdonte në atë heshtje dhe si duket po i pëlqente.

Ah sikur ai lakuriq nate mos të kishte qenë! Por ishte! Ishte! Nuk po e vërente as publiku aq i përqendruar tek shfaqja; Por ja, ja aty, sikur, qëllimisht, kishte marrë në shënjestër Gastina-n, tani, pikërisht atë që, e gjora, po bënte të pamundurën për të shpëtuar komedinë, duke i bërë ballë tmerrit vazhdimisht në rritje për atë përndjekje ngulmuese, të egër, të kafshës së shpifur, të mallkuar.

Për një moment Faustino Perres pa humnerën para syve të tij në skenë dhe vendosi duart në fytyrë, nga një ulërimë e papritur, e hollë e Gastina-s që lëshohej në krahët e Shkëlqesisë së Tij. Isha gati ta tërhiqja që aty ndërkohë që, në skenë, aktorët tërhiqnin ata vetë Gastina-n që kishte humbur ndjenjat.

Asnjë, në atë ngatërrim, në momentin e parë atje në skenë në rrëmujë, pati mundësinë të mendonte se çfarë po ndodhte ndërkohë në sallën e teatrit. Dëgjohej një potere e madhe e largët, për të cilën askush nuk e kishte mendjen. Potere? Jo, jo, çfarë potere! – ishin duartrokitje. Çfarë? – Po, po! Duartrokitje, duartrokitje! Ishte një mori duartrokitjesh. I gjithë publiku ishte ngritur në këmbë, kishte katër minuta që duartrokiste furishëm, dhe kërkonte autorin, aktorët në skenë, për të vulosur triumfin e asaj pjese të humbjes së ndjenjave, që e kishte marrë seriozisht sikur të kishte qenë në komedi dhe që e kishte parë të realizuar me aq vërtetësi të mrekullueshme.

Çfarë të bësh? Përgjegjësi i trupës, me nxitim vrapoi të kapte nga shpatullat Faustino Perres-in që shikonte të gjithë, duke u dridhur nga ndërdymja e ankthshme, dhe e nxori me një të shtyrë nga prapa kuintave në skenë. U mirëprit me një brohoritje të bujshme që zgjati për më shumë se dy minuta. Dhe gjashtë a shtatë herë iu desh të dilte e të falënderonte publikun, i cili nuk lodhej duke duartrokitur, sepse kërkonte të dilte në skenë edhe Gastina.

– Shpejt Gastina-n! Shpejt Gastina-n!

Po si mund të shfaqej Gastina, që në dhomën e saj përpëlitej akoma nga një konvulsion nervash i pamëshirshëm, midis lemerisë së atyre që po i vinin në ndihmë?

Përgjegjësit të trupës iu desh të dilte në paraskenë dhe të njoftonte, me keqardhje që aktorja e brohoritur nuk mund të shfaqej për të falënderuar publikun e përzgjedhur sepse ajo pjesë, e përjetuar me shumë intensitet, i kishte shkaktuar një humbje ndjenjash të papritur,  për të cilën edhe paraqitja e komedisë, atë natë, duhej të ndërpritej fatkeqësisht.

*

Lind pyetja në këtë moment nëse ai lakuriq nate i mallkuar mund t’i bënte Faustino Perres-it një shaka me të keqe se sa kjo.

Do të kishte qenë në një farë mënyre një ngushëllim për të t’ia ngjiste fajin për prishjen e komedisë. Por t’i detyrohej tani triumfin, një triumf që nuk kishte mbështetje tjetër veçse në fluturimin e marrë të atyre krahëve të shpifur!

Pasi u përmend nga trullosja e parë, akoma më i vdekur se i gjallë, vrapoi drejt përgjegjësit të trupës që e kishte shtyrë me aq pahir mbi skenë për të falënderuar publikun, dhe me duar në flokë i gërthiti.

– E nesër mbrëma? Po çfarë duhet të thosha? Çfarë duhet të bëja? – ulëriti i tërbuar, si përgjigje përgjegjësi i trupës – duhet t’i thosha publikut që i përkisnin lakuriqit të natës ato duartrokitje dhe jo juve? Ndreqeni më mirë, ndreqeni menjëherë; bëni që t’ju përkasin juve nesër mbrëma!

– E vërtetë! Po si? – pyeti, me sfilitje, i humbur edhe njëherë, i gjori Faustino Perres. – Si! Si! Me pyetni mua si? Po ajo humbje ndjenjash nuk është në komedinë time, dhe nuk futet, komendator. – Duhet që ju të bëni të mundur futjen e saj, i dashur zotëri, me çdo kusht. Nuk e patë se çfarë suksesi! Të gjitha gazetat do të flasin nesër. Nuk mund të bësh pa të tani! Mos dyshoni, mos dyshoni se aktorët e mi do të dinë të bëjnë sikur me të njëjtën vërtetësi atë që sonte e kanë bërë pa dashur.

– E vërtetë … por, më kuptoni – provoi t’i sillte në vëmendje Perres-i, – ka vajtur aq mirë sepse shfaqja, aty, pas asaj humbje ndjenjash, u ndërpre! Po në qoftë se nesër mbrëma duhet të vazhdojë.

– Po pra, është pikërisht kjo, për atë Zot, ndreqja që ju duhet të gjeni! – u kthye duke i ulëritur në fytyrë komendatori. Jo për gjë por është në këtë pikë!

– E si? E si? po thoshte duke i mëshuar me të dyja duart e mbushura me unaza vezulluese me kapelën gëzofi mbi flokët e mrekullueshëm, Gastina e vogël tanimë e përmendur.

– Me të vërtetë nuk e kuptoni që këtë duhet ta thotë lakuriqi i natës dhe jo ju, zotërinj?

– Mbylleni ju me gjithë lakuriqin e natës! – shfryu përgjegjësi i trupës, duke i fryrë gjoksin kërcënueshëm.

– Unë ta mbyll? Duhet ta mbyllni ju, komendator! – u përgjigj Gastina e qetë dhe e buzëqeshur, shumë e sigurt që do t’i bënte tani një rreng edhe më madh. – sepse shihni, komendator, të arsyetojmë: unë mund ta kem nën kontroll një humbje ndjenjash të rreme, në aktin e dytë, nëse zoti Perres, duke ndjekur këshillën tuaj, do ta përfshijë. Por atëherë edhe ju duhet të mbani nën kontroll lakuriqin e natës, atë të vërtetin, që të mos më shkaktojë një humbje ndjenjash, jo të rremë por të vërtetë në aktin e parë, ose në të tretin, ose ndoshta edhe në të dytin vetë, menjëherë pas atij të parit të rremë! Sepse unë, ju lutem të besoni zotërinj të dashur, se kam humbur ndjenjat me të vërtetë kur e ndjeva në fytyrë, këtu, këtu, mbi faqe. Dhe nesër në darkë nuk recitoj, jo, jo, nuk recitoj, komendator, sepse as ju as të tjerët nuk mund të më detyroni të recitoj me një lakuriq nate që më përplaset në fytyrë!

– Ah jo, e dini! Këtë do ta shohim – iu përgjigj duke shkundur kokën fort përgjegjësi i trupës.

Por Faustino Perres, i bindur plotësisht që arsyeja e vetme e duartrokitjeve të asaj nate ishte ndërhyrja e papritur dhe e dhunshme e një elementi të huaj, të rastësishëm, i cili në vend që ta hidhte në erë, sikurse ishte dashur, simulimin e artit, ishte futur mrekullisht në të, duke i dorëzuar aty për aty iluzionit të publikut qartësinë e një të vërtete të jashtëzakonshme, tërhoqi komedinë e tij dhe nuk u diskutua më.

Përktheu: Denis Gila