Ka të ngjarë që këto vëzhgime të kenë qenë parashtruar ndonjëherë e ndoshta shumë herë; diskutimi i së resë në të më intereson më pak se e vërteta e saj e mundshme.

Krahasuar me librat e tjerë klasikë (Iliadën, Eneidën, Farsalian, Komedinë danteske, tragjeditë dhe komeditë e Shekspirit), Donkishoti është realist; megjithatë, ky realizëm ndryshon thelbësisht nga ai që ushtroi shekulli XIX. Zhozef Konradi ka shkruar se e përjashtonte nga vepra e tij të jashtëzakonshmen, sepse ta pranoje atë do të thoshte të mohoje që e zakonshmja ishte e mrekullueshme: nuk e di nëse Migel Servantesi e pati këtë perceptim, por di se forma e Donkishotit e bëri atë që botës imagjinare poetike t’i kundërvinte një botë reale prozaike. Konradi dhe Henri Xhejmsi pasqyruan në romanet e tyre realitetin, sepse e menduan se ishte poetik; për Servantesin realja dhe poetikja janë antinomí. Gjeografitë e djerra dhe të gjera të Amadisit* bien ndesh me rrugët plot pluhur dhe hanet varfanjake të Kastijas; imagjinojmë një romancier të kohëve tona që të vërë në dukje me kuptim parodik pikat e furnizimit me karburant; Servantes ka krijuar për ne poezinë e Spanjës së shekullit XVII, por as ai shekull e as ajo Spanjë nuk ishin poetike për të; njerëz si Unamunoja* apo Azorini* ose Antonio Maçadoja*, të prekur para ringjalljes së Mançës, kishin qenë të pakuptueshëm. Plani i veprës së tij e parandalonte mrekullinë; megjithatë, ajo duhet të dilte, të paktën në mënyrë të tërthortë, si krimet dhe misteri në një parodi të romanit policor. Servantesi nuk mund t’u drejtohej talismanëve apo magjive, veç e kalli të jashtëzakonshmen në një mënyrë të hollë, e cila, pikërisht për këtë, është më e efektshme. Servantesi e donte të jashtëzakonshmen thellësisht. Pol Grusaku, më 1924, vuri re: “Me ndonjë ngjyrë latine apo italiane të vendosur keq, prodhimi letrar i Servantesit, mbi të gjitha, buronte nga romanet bukolike dhe ata të kalorsisë, nga fabulat ledhatuese të robërisë.” Donkishoti është më pak antidot i atyre fiksioneve se sa një lamtumirë sekrete nostalgjike.

Në të vërtetë, çdo roman është një plan ideal; Servantesi kënaqet duke trazuar objektiven me subjektiven, botën e lexuesit me botën e librit. Në ata kapituj ku diskutohet nëse legeni i berberit është një përkrenare dhe nëse samari është shalë, çështja shtrohet në mënyrë të qartë; siç e kam theksuar, e fut në vende të tjera. Në kapitullin e gjashtë të pjesës së parë, prifti dhe berberi kontrollojnë bibliotekën e Donkishotit; çuditërisht, një nga librat e hulumtuara është Galatea e Servantesit, dhe rezulton që berberi qenkësh miku i tij, por nuk e paskësh admiruar aq shumë; thotë se ai na paskësh qenë më i zoti në të keqe se në vargje dhe se libri paskësh diçka prej sajese të mirë, se thënka diçka, ama nuk bën asgjë. Berberi, ëndrra e Servantesit apo forma e një ëndrre të Servantesit, gjykon Servantesin… Po ashtu, në fillim të kapitullit të nëntë, e habitshme është kur merr vesh se i tërë romani qenkësh përkthyer nga arabishtja, se Servantesi e paskësh blerë dorëshkrimin në tregun e Toledos dhe ia paskësh përkthyer një morisko*, i cili paskësh bujtur në shtëpinë e Servantesit më shumë se një muaj e gjysmë, ndërkohë që kryente detyrën. Na shkon mendja te Carlyle*, i cili pohoi se gjoja vepra e tij Sartor resartus ishte version i pjesshëm i një vepre të publikuar në Gjermani nga doktor Diogjen Teufelsdroeckh; po ashtu, na vjen ndër mend rabini nga Kastija, Moisiu i Leonit, i cili shkroi Zaharin apo Librin e Madhështisë dhe e popullarizoi si veprën e një rabini palestinez të shekullit III.

Loja e dykuptimësive të çuditshme kulmon në pjesën e dytë; protagonistët kanë lexuar të parën, protagonistët e Donkishotit janë gjithashtu lexuesit e Donkishotit. Këtu është e pashmangshme të kujtosh rastin e Shekspirit, i cili në skenën e tragjedisë Hamleti përfshin një tjetër skenë, ku paraqitet një tragjedi e cila është pak a shumë ajo e Hamletit; përkimi jo i përkryer i veprës kryesore me dytësoren zvogëlon efektivitetin e këtij përfundimi. Një artificë analoge si e Servantesit, madje edhe më e habitshme, figuron te Ramayana, poema e Valmikit*, që rrëfen bëmat e Ramës dhe betejën e tij me demonët. Në librin përfundimtar, bijtë e Ramës, të cilët nuk dinë se kush është babai i tyre, shkojnë për t’u fshehur në një pyll, ku një asket i mëson të lexojnë. Ky mësues, për habi, është vetë Valmiki, ndërsa libri që studiojnë është Ramayana. Rama porosit një flijim kuajsh; në atë kremtim shkon edhe Valmiki me nxënësit e tij. Ata, me lahutat e tyre, këndojnë Ramayanën. Rama dëgjon historinë e tij, njeh të bijtë dhe pastaj shpërblen poetin… Diçka të ngjashme ka sajuar fati edhe te Një mijë e një net. Ky ndërlikim historish fantastike dyfishon e ridyfishon deri në marramendje degëzimin e një tregimi qendror në tregime të rastit, por nuk rreh të ruaj realitetin e tyre dhe efekti (që duhet të ishte i thellë) është sipërfaqësor, si një sixhade perse. Është e njohur historia e fillimit të serisë: betimi pikëllues i mbretit, që çdo natë martohet me një vajzë të virgjër së cilës në agim i pret kokën, dhe zgjidhja që bën Shehrazade duke e zbavitur me fabula derisa mbi ta kalojnë një mijë e një net dhe ajo lind djalin e tyre. Nevoja për të mbushur një mijë e një net i ka detyruar kopistët e veprës të ndërkallin të gjitha tipet e tyre. Veç asnjë nuk është aq trazuese sa nata DCII (602), më magjikja midis gjithë netëve. Atë natë, mbreti dëgjon nga goja e mbretëreshës historinë e tij. Dëgjon fillimin e historisë që përfshin gjithë të tjerat e gjithashtu – mizorisht – edhe atë vetë. A e nuhat qartësisht lexuesi mundësinë e gjerë të asaj ndërkalljeje, të atij rreziku të çuditshëm? Se mbretëresha këmbëngul dhe mbreti, i shtangur, do t’i dëgjojë gjithmonë të lëna në mes historitë e Një mijë e një netëve, që rrjedhin pa pasur fund… Sajesat e filozofisë nuk janë më pak fantastike se ato të artit: Josiah Royce, në vëllimin e parë të veprës The world and the individual (1899), shprehet kështu: “Le të imagjinojmë se një pjesë toke e Anglisë është e niveluar përsosmërisht dhe se në të një hartograf vizaton një hartë të Anglisë. Vepra është e përsosur; edhe pse harta është shumë e vockël, nuk ka detaje nga toka e Anglisë që të mos jenë regjistruar në të; në të përkon gjithçka. Në këtë rast, kjo hartë duhet të përmbajë një hartë të hartës; duhet të përmbajë një hartë të hartës së hartës, e kështu pafundësisht.”

Pse çuditemi që harta qenka e përfshirë në hartë dhe një mijë e një netët në librin Një mijë e një net? Pse habitemi që Donkishoti qenka lexues i Donkishotit dhe Hamleti spektator i Hamletit? Besoj se ka të bëjë me çështjen: sajesa të tilla sugjerojnë që, nëse personazhet e një fiksioni mund të jenë lexues apo spektatorë, atëherë edhe ne mund të jemi të trilluar. Në vitin 1833, Carlyle arriti në përfundimin se historia universale është një libër i shenjtë i pambarimtë që shkruajnë, lexojnë dhe përpiqen ta kuptojnë të gjithë njerëzit, ku edhe ata vetë shkruhen.

Përktheu: Bajram KARABOLLI

————————————————

   * Amadis de Gaula – një kryevepër e letërsisë fantastike mesjetare, të cilën studiuesit e letërsisë shpesh e krahasojnë me Donkishotin.

* Migel de Unamuno (1864 – 1936) – shkrimtar dhe filozof spanjoll.

* José Augusto Trinidad Martinez Ruiz (Azorin 1873 – 1967) – romancier, eseist dhe dramaturg spanjoll.

* Antonio Machado (1875 – 1939) – poet spanjoll.

* morisko (morisco) – spanjoll myslyman i kthyer në katolik, pas urdhërit të Mbretërve Katolikë të 14 shkurtit 1502.

* Thomas Carlyle (1795 – 1881) – historian, kritik dhe eseist britanik.

* Valmiki (shekulli III dhe shekulli I para Krishtit) – dijetar legjendar hindu, të cilin tradita e konsideron autorin e epopesë hinduiste Ramayana.