Në foto: Klemens Renoldner

Flet për revistën kulturore-letrare “Palimpsest” kritiku dhe shkrimtari austriak Klemens Renoldner, drejtor i qendrës “Stefan Zweig”

Letërsia lufton për të hequr paragjykimet mes njerëzve dhe për t’i bashkuar popujt, por fatkeqësisht sot lexohet gjithnjë e më pak. Ky është shqetësimi që artikulon shkrimtari dhe kritiku austriak Klemens Renoldner, i cili ka dhënë një intervistë ekskluzive për revistën letrare-kulturore Palimpsest. Ai ka dhënë opinionin e tij për zhvillimet brenda letërsisë austriake dhe europiane, dhe raportet që kanë këto letërsi me fenomene të tilla si nacionalizmi, nazizmi apo edhe lëvizjet populiste sot. Renoldner është edhe shkrimtar, autor i disa librave me tregime dhe romaneve. Për të historia ngjall gjithmonë interes, qoftë edhe si proces hulumtimi për të zbuluar ngjarje që kanë ndodhur dikur, por ai thotë se më e mira arrihet kur ka një gërshetim të fantazisë me historinë.

Klemens Renoldner drejton qendrën “Stefan Zweig” në Austri dhe, sipas tij, është tejet e rëndësishme të lexohet ky autor edhe në ditët tona, sidomos në kontinentin europian, duke parë fuqizmin e lëvizjeve populiste dhe nacionaliste. “Tek Stefan Zweig më tërheq natyra e një intelektuali europian. Ishte gjithmonë kozmopolit. Ai e ka luftuar nacionalizmin, i cili, për të, ishte fillimi i luftës”.

1. Letërsia në gjuhën gjermane zhvillohet në Austri, Gjermani dhe Zvicër. A mund të paraqitni për lexuesit shqiptar shkurtimisht disa tipare të përbashkëta dhe dallimet që kanë letërsitë që zhvillohen në këto tre hapësira gjeografike gjermanisht-folëse?

Ndryshimet mes këtyre letërsive nuk janë shumë të mëdha. Ka ndryshime në përdorimin e gjuhës, apo në dialekte. Dhe, sigurisht kemi ndryshime që kanë të bëjnë me rrethanat apo traditat që ka secili prej këtyre vendeve. Por, ka edhe ndryshime kur flitet për intertekstualitetin, në rrethanat e përbashkëta që kanë letërsisë e secilit vend. Kemi një intertekstualitet bazuar mbi shkrimtarin austriak. Për shembull, në shekullin e XIX ishte shkrimtari austriak Adalbert Shifter, i cili ndikoi në letërsinë e mëvonshme të Austrisë. Dhe, me siguri, në Gjermani apo Zvicër askush nuk do ta citojë apo do ta përdorë këtë autor. Në Zvicër kemi autorë të tjerë, që nga trashëgimia e tyre klasike, si Ulrich Beker, influencojnë në letërsinë bashkëkohore të këtij vendi.

Pra, janë këto intertekstualitete letrare që bëjnë diferencën mes këtyre letërsive. Por, ne jetojmë në Europë. Dhe të gjitha temat në përgjithësi që trajtojnë autorët italianë, gjermanë, francezë, austriakë, etj., janë tema të ngjashme në çdo vende. Përpara 20-30 janë bërë përpjekje nga shkrimtarët që të shuhen kufijtë kombëtar mes këtyre vendeve, por sot nuk po bëhet e mundur një gjë e tillë.

Pra, siç e thamë, vetëm në traditat letrare mund të gjejmë ndryshime, ndërsa në të tjerat ka ngjashmëri.

2. Ju kemi dëgjuar të shpreheni që jeni për një art të angazhuar. Çfarë mund të bëjë arti për shoqërinë në ditët tona? Si mund ta bëjë letërsia e sotme shoqërinë më humane?

Unë nuk bëj një art të angazhuar. Ky term ka të bëjë kryesisht me rolin e intelektualit në vitet 50-60 të shekullit të kaluar. Këtu e kam fjalën për shkrimtarë si Zhan Pol Sartri apo Albert Kamy. Dhe pastaj, pas revoltës së vitit 1968, ishte program që letërsia duhet të ndryshojë shoqërinë.

Për mua, ky është një fenomen historik dhe, sipas meje, kjo formë nuk shfaqet sot si e tillë. Sot nuk ka asnjë shkrimtar intelektual që të jetë diskutuar aq shumë sa ç’është diskutuar Sartri në kohën e tij.

Funksioni i letërsisë në ditët tona ka ndryshuar kryekëput. Nuk ka asnjë shkrimtar që mendon se mund të ndryshojë shoqërinë me mënyrën e të shkruarit të tij. Ky është një fenomen historik me të cilin sot qeshim pak me të. Por, mua më intereson shumë një letërsi që trajton temat politike. Dhe tek autorët e mëdhenj shohim rëndësinë e madhe që i japin materialit historik dhe atij dokumentar. Edhe për Shekspirin dhe për Danten ishte kështu. I tillë është edhe sot për Gabriel Garcia Marquez, Maria Vargas Llosa, Heinrich Bëll apo autorëtë tjerë të mëdhenj, qofshin ata edhe austriakë.

Unë jam shumë i interesuar të shoh sesi zhvillohet politika në Europë. Dhe më intereson historia jonë në Austri, historia e nazizmit në shekullin e XX dhe sesi është trajtuar ajo periudhë në letërsi.

Në romanin tim të ri tregohet historia e gjyshit tim që ishte në një kamp përqendrimi. Dhe, bëhet fjalë sesi është trajtuar kjo kohë në vitet 50-60, çfarë është trajtuar dhe çfarë është mbajtur e fshehtë nga ajo periudhë. Jam shumë i interesuar për historinë dhe për peripecitë që ndodhën asokohe. Prandaj, mendoj se ky roman nuk është produkt i një arti të angazhuar.

3. Ne kemi parë sesi një art i angazhuar mund të degjenerojë në një mjet të ideologjisë. Kemi parasysh letërsinë e ashtuquajtur realizëm socialist. Cili duhet të jetë raporti mes artit dhe ideologjisë që të mos cenohet integriteti i vetë artit?

Nëse shohim historinë e letërsisë në Republikën Demokratike Gjermane, konstatoj se kjo është një letërsi që e njoh shumë mirë, pasi kam bërë studimet doktorale me këtë lloj letërsie: Kishte mënyra të ndryshme të të shkruarit, mënyra të ndryshme të të përshkruarit. Edhe në Republikën Demokratike Gjermane gjendet një numër autorësh që nuk ishin entuziastë për këtë diktaturë. Nuk kam asnjë ide konkrete për bashkëpunimin mes ideologjisë politike dhe artit në vende si Shqipëria, dhe në këtë pikë e shohim se letërsia nuk shihet aq e rëndësishme sa më parë. Mund të sjellim shembuj të tjerë nga artet, për shembull nga muzika. Muzika mund të përdoret për qëllimet e tyre si nga fashistët edhe nga komunistët. Pra, shikojmë se artisti mund të ndikojnë shumë pak në atë që mund të bëjë ideologjia me artin e tij. Adalbert Stifter është një shkrimtar që e vlerësoj shumë. Josef Anton Bruckner është një kompozitor që unë e nderoj shumë dhe më duket shumë i veçantë. Por, edhe Adolf Hitleri e ka vlerësuar muzikën e kompozitorit austriak Bruckner. Nazistët kanë parë tek Adalbert Stifter një shkrimtar shumë të madh.

Termi realizëm socialist është një fantazi e prodhuar në Bashkimin Sovjetik dhe më pas në Republikën Demokratike Gjermane. Unë mendoj se ky nuk është një term i saktë. Këtu po flas për realitetin gjermano-lindor: Ka pasur shumë autorë që kanë bërë krijimtari letrare dhe nuk e kanë përdorur këtë metodë. Shumë autorë që kanë shkruar me këtë metodë janë harruar në ditët tona; por ka edhe shumë të tjerë në Gjermaninë Perëndimore që kanë bërë vepra në atë periudhë dhe që sot nuk përmenden fare. Unë dua të theksoj se në Republikën Demokratike Gjermane ka pasur disa shkrimtarë të mirë që lexohen edhe sot e kësaj dite. Mes tyre vlerësoj unë vlerësoj autorë Heinrich Böll, por dhe emra të tjerë si Christa Wolf. Por, sot shumë të rinj në shkolla dhe universitete nuk kanë lexuar gjë prej këtyre autorëve. Pra, shihet se harresa nuk ka të bëjë me diktaturën.

4. Ju keni qenë dy herë në Shqipëri. Sa e njihni letërsinë shqiptare? Si mund të ndikojë letërsia për një realitet më të mirë shqiptar apo ballkanik?

Nuk e njoh shumë mirë letërsinë shqipe. Andrej Grill ka përkthyer disa autorë në disa revista austriake. Njoh romanet e Ismail Kadaresë. Gjatë ditëve të qëndrimit në Tiranë jam njohur me autorë si Ornela Vorpsi, Luljeta Lleshanaku dhe disa krijues të rinj. Nëpër revistat austriake vijnë tek-tuk edhe shkrimtarë nga Shqipëria. Por, unë do të përgjigjem në mënyrë të përgjithshme. Letërsia nuk ka shumë dorë në proceset politike. Por unë shpresoj në utopinë që letërsia ndikon për të forcuar kulturat e tjera. Ka një forcë për të luftuar paragjykimet. Por kjo është një utopi romantike. Stefan Zweig ka thënë se nëse lexuesit do të kishin lexuar Tolstoin apo Dostojevskin disa vende nuk do të kishin krijuar një imazh kaq armiqësor për Rusinë. Për ta njohur një vend duhet të udhëtosh, të flasësh me njerëzit dhe të lexosh letërsinë e këtyre vendeve.

Për tu ndalur tek pyetja juaj, dua të them se më pëlqejnë shumë poezitë e Luljeta Lleshanakut.

5. Letërsia çmohet për vlerat e saj në heqjen e kufijve mes njerëzve dhe popujve. Sa ka arritur ta bëjë këtë gjë letërsia bashkëkohore?

Në këtë moment në Europë shohim se letërsia nuk ka shumë ndikim sepse po shfaqen kaq shumë energji nacionaliste të cilat janë rrezik për kontinentin tonë. Mjafton të shohim vende si Polonia, Hungaria, Italia, etj., ku ka qeveri të zgjedhura në mënyrë demokratike që po e kufizojnë dhe shkatërrojnë më pas demokracinë. Edhe në vende si Çekia, Sllovakia apo Austria ka një rrezik të tillë për shkak të lëvizjeve populiste.

6. Cili ka qenë reagimi i letërsisë ndaj lëvizjeve populiste që po ndodhin sot? A i ka paralajmëruar letërsia fenomenet që po ndodhin në shoqëritë e sotme?

Unë dua t’ju jap si shembull veprën letrare të Elfride Jelinek e cila e ka paralajmëruar atë që po ndodh sot dhe është përqendruar në rrezikun që do të vijë nga populizmi. Po ashtu, edhe Karl Markus Gaus, i cili ka vizituar shumë vende të Europës dhe që flet për rrezikun që i kanoset demokracisë në shkrimet, reportazhet dhe në librat e tij. Ka edhe autorë të tjerë të letërsisë së ditëve tona që janë fokusuar në këto çështje të ndjeshme për opinionin publik.

7. A ka një krizë të leximit sot në Europë? Si paraqitet situata duke iu referuar shifrave? Po në shkolla, çfarë peshe zë letërsia? A gjendemi në një situatë alarmante siç e thotë Cvetan Teodorov, për një “letërsinë rrezik?

Po, është e vërtetë që po përballemi me një krizë të madhe të leximit. Në bisedat që bën me shtëpitë botuese, libraritë, bibliotekat, konstatohetse shitet dhe lexohet gjithnjë e më pak. Statistikat flasin për rënie të ndjeshme të leximit. Kjo është njëherësh dramatike dhe tragjike për artin dhe letërsinë. Mes lexuesve ka një diferencë të madhe moshash. Të rinjtë lexojnë gjithnjë e më pak. Letërsia zë në vend të vogël në programet shkollore. Është e tmerrshme që lexuesi po vjetrohet gjithnjë e më shumë në moshë.

Së pari është shumë e rëndësishme që duhen riparë programet shkollor. Të shtohen orët e letërsisë në gjimnaze.

8. Çfarë duhet të bëjë kritika më tepër për të rritur lejueshmërinë e veprave letrare? Sa e dobishme është kritika në ndihmë të komunikimit të veprës me lexuesin?

Recensat dhe përshtypjet në revistat letrare po luajnë një rol minimal në shtimin e lexuesve apo shitjen e librave. Këtë e them bazuar në konstatimet që na japin vetë botuesit. Por, mendoj se mediat sociale, miqtë dhe njerëzit me status të njohur publik luajnë një rol më të madh nga sa e pandehim për rritjen e leximit. Edhe festivalet e përmasave të ndryshme (për shembull, aktivitete të tilla si Festivali i Letërsisë Austriake që u zhvillua në Tiranë) janë mjete efikase për popullarizimin e letërsisë.

9. Ju jeni edhe autor romanesh: Sa mendoni se ju jeni përfaqësues i kohës tuaj/tonën, pra “shenjë semiotike konteksti”, dhe sa mbetet shenjë edhe për kontekste të tjera në të ardhmen?

Po, unë jam një autor bashkëkohor. Shkruaj për kohën time. Unë shkruaj, përpunoj tema për përvojat personale, jetën e familjes, zhvillimet politike që janë aktuale. Ka lloje të ndryshme krijimtarie letrare ose jo-letrare, si romane, tregime, novela, reportazhe apo emisione politike, por romani luan rol indirekt, ndërsa politika luan rol direkt në jetën e një vendi.

Mua më ka tërhequr gjithmonë letërsia dokumentare, por unë nuk e shkruaj një zhanër të tillë. Në veprat e mia rol më të veçantë luan historia dhe dokumentimi i saj. Në romanin më të fundit që kam në proces botimi flitet për gjyshin tim dhe kohën e nazizmit. Unë kam hulumtuar dhe shfletuar materiale historike për atë periudhë kur zhvillohen ngjarjet, por në këtë roman ka disa kapituj që janë pjesë e fantazisë time. Mua më tërheq ndikimi i materialeve historike në procesin krijues, më argëton shumë kjo ndërthurje mes historisë dhe krijimit. Në fund të romanit tim gjyshi shkon në Amerikë, ku nderohet për kontributin e tij në San Françisko. Në të vërtetë, gjyshi im nuk ka qenë kurrë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

10. Ju jeni drejtues i qendrës “Stefan Zweig”, autori që është vlerësuar si kirurgu i psikikës njerëzore. Ky autor ka qenë i njohur në Shqipëri edhe gjatë sistemit komunist. Çfarë vlere ka vepra e këtij autori në kontekstin në të cilin ndodhemi/jetojmë?

Vepra e Stefan Zweig është voluminoze; ka në fondin e vet poezi, novela, romane, ese, drama dhe 10 pjesë teatrale. Dua të përmend autobiografinë “Bota e djeshme”. Në fondin e prozës së shkurtër ka novela shumë të mira por ka edhe të tilla që nuk janë cilësore.

Për mua, tek Stefan Zweig më tërheq natyra e një intelektuali europian. Ishte gjithmonë kozmopolit. E ka luftuar nacionalizmin, i cili, për të, ishte fillimi i luftës. Ai ka ndërtuar një rrjet me shumë shkrimtarë dhe artistë europianë në kohën e tij. Dua të veçoj fjalimet e mëdha që ka mbajtur për Europën e djeshme, dhe bashkimin e saj.

Cvajgu u largua nga Austria për shkak se ishte hebre, por ishte përherë i angazhuar me komunitetin e artistëve. “Bota e djeshme” është një dokument i rëndësishëm kulturor dhe historik të cilin duhet ta lexojnë të gjithë edhe në ditët tona.

Ne kemi shumë frikë në këto momente në lidhje me zhvillimet politike që po ndodhin në Europë. Vladimir Putin dhe Donald Trump duan ta shkatërrojnë Europën. Ky është fakt. Putini mbështet me financime shumë parti fashiste në Europë. Sigurisht, tek Bashkimi Europian ka shumë gjëra për të kritikuar, por ne, të gjithë miqtë e demokracisë në Europë, me apo pa letërsinë, duhet të bëjmë ç’është e mundur që ta mbajmë Europën të bashkuar.

Klemens Renoldner ka lindur në vitin 1953. Ai ka studiuar për letërsi dhe për muzikë në Salzburg dhe në Vjenë. Ai ka punuar si dramaturg dhe më vonë si kurator i letërsisë në Forumin Kulturor Austriak në Berlin. Që nga viti 2008 ai është drejtor i qendrës “Stefan Zweig”, në Universitetin e Salzburgut. Në vitin 2008 ka publikuar librin me tregime “Man schließt kurz die Augen” dhe më pas novelën “Lily’s Impatience”. Në vitet 2013 dhe 2015 ka botuar edhe dy libra të tjerë me tregime: “Avenida Errázuriz”, “Der Weisheit letzter Schuss”. Në fillim të vitit 2019 pritet të botohet romani më i ri nga ky autor, “Kepi i Shpresës së Mirë”, në të cilin rrëfehen kujtimet e një fëmije për gjyshin e tij, flitet për edukatën dhe moralin e dy poleve, po-ja dhe jo-ja, toleranca dhe autoriteti etj.. Klemens Renoldner jeton në Anthering, (Salzburg). Ai ka qenë dy herë në Shqipëri, ku ka marrë pjesë në Festivalin Ndërkombëtar të Letërsisë dhe në Festivalin e Letërsisë Austriake që ka organizuar Instituti për Demokraci, Media dhe Kulturë.

Intervistoi: Albert GJOKA

Përktheu nga gjermanishtja: Admira Poçi