READING

Ernesto SÁBATO – Dhimbja copëton kohën

Ernesto SÁBATO – Dhimbja copëton kohën

Në foto: Ernesto Sabato

Ernesto SÁBATO*

Që kur ka vdekur Horhe Federikoja* gjithçka është rrënuar brenda meje, dhe ka kohë që nuk arrij ta mposht dot brengën që po më mbyt.

I humbur në një xhungël të errët dhe vetmitare, më kot përpiqem të dalë nga trishtimi që më ka pushtuar. Më përpara – po sa përpara?: para se të ndodhte kjo fatkeqësi -, në çaste depresioni, i kaloja orët në studion time të pikturës, duke punuar  me ndonjë kuadër derisa pikëllimi të më fashitej disi. Por tani koha është ndalur. Angështimi nuk më ndahet dhe ndihem i braktisur në shkretinë e pafundme brenda katër mureve.

I mbytur në dhimbje, mes mendimeve rrënoja, më vijnë së largu ca vargje të Vajehos:

Aq rëndë të goditka kjo jetë,

thua se të urryeka Zoti vetë.

* * *

Pasditja shkon e gremiset, pa e kuptuar fare, dhe unë ndihem i rrethuar prej errësirës që ma rëndon edhe më shumë pasigurinë, dëshpërimin, mosbesimin te një Zot që sjellka aq shumë dhimbje. Tonet e mbrëmjes më pushtojnë me ca pamje të çuditshme që më përpara nuk i kisha vënë re. Tani edhe këngët e zogjve janë ndryshe, ose s’janë fare. Një dritë e mugët derdhet gjithandej, thua po krijon një realitet të ri, të shpërfytyruar prej dhimbjes.

Një shi i butë vjeshtor rigon mbi kopsht, po ashtu mbi zogjtë dhe pemët që… po kush mund ta dijë?… mbase edhe ata meditojnë njësoj si ne.

Kushedi sa çifte, në rrugët e këtij Buenos Airesi plot labirinte, kruspullosen për t’u mbrojtur nga të ftohtit, me ato gjestet e një dashurie të pashprehshme e të pamundur.

Nga dritarja e studios sime shikoj kopshtin. Jaseminët, trëndafili kinez, manjolat dhe plot lule e bimë të tjera kujtojnë Horhiton. Dhe atëherë bukuria kthehet e më zymton përsëri. Dhe shikoj drejt asgjësë. Vëzhgoj gjëra kot: një gomë për të fshirë, një stilolaps, një kalendar, orën time. O Zot, ç’është kështu?

Kalon një boeing plot zhurmë. Vallë ku shkon? Pse? Një merimangë e vogël kapërcen me shkathtësi tryezën time të punës e shkon drejt qëllimit të vet. Por, ç’qëllim? Edhe pse e vockël, mund të ketë një qëllim të vogël, si përmasat e saj. I mallëngjyer, e ndjek me sy derisa mbërrin në anën tjetër të tryezës dhe pastaj zbret e mbajtur nga një fill i hollë, fill nga ata që end shtratin e saj; me sa shpresë e ndjek, duke e vrojtuar, ndërsa zhduket nga vështrimi im ajo qenie vogëlake që jeton pa bërë shumë planifikime, pa tërë ato diskutime që ne bëjmë për të provuar… po çfarë?

Jeta ime më duket sikur po përfundon si «Tuneli»*, me qelqnaja dhe tunele paralele, ku gjithçka është përfundimisht e pamundur. Sa e çuditshme, sa e tmerrshme është që, me t’u afruar vdekja, kthehen këto metafora të trishta!

Elvira* më flet për Krishtin. Marr kurajë nga ideja e saj fetare për jetën, dhe nga dhimbja.

Mbi tryezën time të punës vendosa një fotografi të Horhes dhe tani po e shikoj, e shikoj me mallin e një përqafimi që më këput shpirtin. Sa do të doja që koha të kthehej pas. Po kur do të më hiqet kjo peshë e rëndë që po ma shtyp gjoksin?

Mendimi po më hedh në fund të greminës. Ku kanë shkuar fjalët tani? Do të jepja gjithë librat e mi – sa të varfër, sa qesharakë, sa të përkohshëm, sa të pavlefshëm, sa kot në këtë humbje – gjithë prestigjin tim, atë prestigj që aq shumë e vë midis thonjëzave, do të jepja gjithë përnderimet dhe dekoratat, vetëm që të kisha edhe një herë Horhiton pranë.

* * *

Jam kthyer nga Shqipëria ku u nderova me Çmimin Kadare. Isha i dërrmuar, por shkova atje për të respektuar atë vend të varfër e heroik, i cili e jepte për herë parë për mua atë çmim.

Në qytetin e Tiranës m’u bënë nderimet më emocionuese në jetën time. Ky popull i vuajtur nga një tirani e egër, ku ende duken gjurmët e diktaturës: fytyra të prishura nga heqkeqja, bunkerë të përzishëm, me të cilët diktatori kishte mbushur vendin, më priti si një mbrojtës, si një mbret, si birin e saj të dashur.

Në dorëzimin e këtij Çmimi pati këngë dhe valle që s’do t’i harroj kurrë. Shkrimtari shqiptar, Visar Zhiti, më dorëzoi një urnë me dhe që e kishte sjellë nga vendlindja e nënës sime. Ai më tregoi një fletore që e kishte mbajtur fshehur në burg; me ca germa të vockla kishte kopjuar një tekst nga Kamy dhe fragmentin “Djalosh i dashur dhe i largët” nga libri im «Engjëlli i skëterrës». Me lot në sy, më tha se për shumë vjet që kishte qëndruar si i burgosur politik në qelitë e errëta, çdo ditë lexonte këto faqe, fshehtas, që të mund të rezistonte. U trondita dhe u mallëngjeva njëherazi, që me fjalët e mia i paskësha shërbyer atij heroi nga të shumtët të tillë që banojnë në atë vend, sot përsëri në luftë.

Të nesërmen na përcollën me muzikë e me lule; pata aq shumë emocione sa në korridoret e aeroportit të Vjenës më ra të fiktë. Elvira vrapoi të gjente një mjek dhe vetëm pas disa orësh mundëm të niseshim për në Madrid.

Jam kthyer përsëri në shtëpi dhe mendoj për ato që pashë në atë tokë të të parëve të mi, një popull që vjen nga vuajtje e nënshtrim për dekada të tëra; dhe nuk do t’i harroj kurrë ato nëna që kanë parë bijtë e tyre të vdesin në mënyrat më barbare e, megjithatë, vazhdojnë të jenë aq shpirtmëdha. Në vetminë e dhomës sime, zemërpërvëluar nga vdekja e Horhes, po pyes veten se cili Zot fshihet pas vuajtjes.

Duke ecur nëpër këtë shtëpi, në të cilën dikur ishim shumë, ndërsa sot endem vetëm e i mbaruar, ndalem para portretit tënd, i shtrenjti Horhito. Këtë e kishte bërë Silvina Okampo, poete e madhe, autore tregimesh të paharruara dhe piktore, dikur në ato kohë kur qëndronim shumë pranë me të. Po kjo ka kohë, shumë kohë.

I shikoj më nge, një nga një, tiparet e këtij fëmije dhjetë vjeç, të cilin unë e mbaja për dore, duke menduar se gjithnjë do të ishte pranë meje. Dhe pastaj, me fytyrë të vrenjtur e përmes lotëve, largohem duke sjellë ndër mend, plot mall, atë kohë tashmë të largët, por aq të shenjtë.

Në vetminë e studios sime, dëgjoj kuintetin e Shumanit për kordë dhe piano që aq shumë e pëlqeje. Sikur ta kuptoje se ajo muzikë e dashur, melankolike dhe fatkeqe do ta çmendte dhe do ta bënte të hidhej në Rin.

Të llamburiste fytyra kur flisje për të, për familjen e tij dhe historinë e tij, tek e cila ktheheshe shpesh, sikur të kishte marrë malli për të apo ai të ndihmonte për të jetuar. Admiroje te Shumani karakterin e tij shpërthyes muzikor, plot poezi dhe ëmbëlsi, dhe të mallëngjente dashuria e Klarës. Ajo e shoqëroi, e mbështeti dhe e mbrojti. Edhe pas vdekjes së tij, ishte ajo që ndihmoi më shumë se kushdo për ta përhapur veprën e tij muzikore dhe për t’u vlerësuar në mbarë botën.

Më vijnë ndër mend mbrëmjet që kalonim duke biseduar me Marion* dhe me ty për tema nga më të ndryshmet, dhe që shpesh përfundonim duke folur për muzikën. Ishim në një mendje se Brahms ishte njëri nga më të mëdhenjtë, e, pa dyshim, edhe Bethoveni e Bahu. Pastaj, i madhi dhe i mrekullueshmi Shubert, që kurrë nuk arriti të dëgjonte kuintetet e tij të fundit.

O Zot, po ku je? Vallë je me ata? Sa i trishtë e sa melankolik duhet të jesh edhe aty!

Po të shikoj, Horhe, ja ku je, i ulur te pianoja, mbi një stol, bashkë me Matildën* duke i rënë pianos me katër duar, atyre veprave muzikore aq prekëse, të cilat na ndihmojnë për të përballuar këtë jetë të ashpër njerëzore.

Qysh i vogël fare pate një prirje të habitshme për muzikën. Martinez Estrada* na këshilloi të të shpinim të studioje me një nga dishepujt e Skaramuzës*, dhe vetë ajo u çudit kur pa se ç’vesh absolut kishe për muzikën. Në një nga koncertet që jepeshin në fund të vitit, kritiku i madh muzikor D’Urbano tha: “Ka dy fëmijë që premtojnë të jenë koncertistë të mëdhenj; njëri i biri i Sabatos, tjetra, një vajzë me emrin Marta Arheriç”.

Megjithatë, unë të hoqa nga muzika kur Epstein* më siguroi se do të mbërrije shumë larg si ekzekutues, por nuk do të bëheshe dot një kompozitor. E bëra këtë, ngaqë mendova se do të ishte një fat mizor të jetoje duke hipur e zbritur nëpër avionë, nëpër hotelet jomikpritës, pa një vatër, pa familje, pa ato gjërat e vogla të përditshme, aq modeste, por që pa to nuk mund të jetojmë. Për këtë ti kurrë nuk m’u zemërove, me gjithë pasionin tënd të madh për muzikën, së cilës, i lodhur nga puna, i ktheheshe çdo mbrëmje, sikur t’i ktheheshe një dashurie të fshehtë dhe të vërtetë.

Jam duke të bërë nderime, Horhe, mënyrës tënde të të qenit, përulësisë tënde ndonjëherë acaruese. Sepse, me karakterin tënd, kurrë nuk i dhe rëndësi nëse të tjerët do të përdornin punët e tua hulumtuese apo idetë e tua. Duhet të krenohesh për gruan tënde, Lidian, e cila, me gjithë dhimbjen e madhe për ty, vazhdon të luftojë. Edhe për vajzat e tua që kanë trashëguar prej teje talentin dhe ndershmërinë. Danteja dhe Ana i qëndrojnë pranë.

Kurrë nuk kam qenë kaq i pikëlluar. Më ka vdekur një nga qeniet më të dashura, një nja njerëzit më të mëdhenj që kam njohur, zemërbardhë në vlerësimin e talentit të të tjerëve, të atyre të cilët i admironte. Që nga Shuman, Brahms, Bethoven, Marlo, Tomas Mor, Saint-Exupery, Horhe kishte respekt për krijesat njerëzore, dashuri për të varfrit dhe të braktisurit, për të cilët punoi gjithë jetën. Si ministër i arsimit brodhi tërë Argjentinën e nuk u lodh, duke vizituar shkollat në pjesët më të largëta të vendit.

Këtë mbrëmje 1998-s, vazhdoj të dëgjoj muzikën që ai donte, duke pritur me shpresë të pafund çastin për ta takuar Horhen në atë botën tjetër, në atë botën që ndoshta, ndoshta ekziston.

* * *

Dola të shëtis nëpër rrugët e Buenos Airesit dhe, i pushtuar nga mendime të errëta, mbërrita deri në shtigjet e vjetra të Parkut Lezama. Shpirtplagosur nga kujtimet, u ndala përpara statujës së Ceres, ku dyzet vjet të shkuara, në mënyrë misterioze, Martini* u takua me Alehandrën*. Kur humbasim drejtimin e jetës, kthehemi në vendet ku kemi shqyrtuar pikëpyetjet e mëdha rreth ekzistencës.

Edhe unë kështu, në shumë raste kam ardhur deri te ky park e jam ulur në stolat e tij, si dje. Dhe kam qëndruar për orë të tëra, duke vrojtuar ata njerëz të braktisur, me të cilët Buenos Airesi është plot, siç ndodh në gjithë qytetet e mëdha. Këta janë si anijembyturit, që në mes të oqeanit të stuhishëm hedhin në det shishen e tyre. Derisa një ditë, dikush i gjen ato fragmente të palexueshme, pa ditur se kujt i përkasin dhe nëse flasin për dashurinë apo për mynxyrën. Por dje pasdite nuk lëvizja dot nga vendi se më kishte mbytur ligështia dhe Elvirës iu desh të më merrte, gati duke më tërhequr me zor, për të ecur, i tillë qe pikëllimi im.

Sot dua të tregoj se ç’ka qenë Elvira Gonzales Fraga në jetën time. Gjithçka kam marrë prej saj është simbol mirënjohjeje për mua.

Me talentin e saj të madh dhe me ndjeshmërinë e skajshme më ka ndihmuar në të gjitha detyrat e mia për më shumë se tetëmbëdhjetë vjet. Unë gjithnjë shpresoj se, më në fund, ajo do të pranojë të botojë atë që ka shkruar.

Me emocion, mendoj për dashurinë që ka shfaqur, për kujdesin në përkthimet e veprave të mia, për ekspozitat e pikturave të mia, për seminaret dhe kongreset, duke bërë për mua të pamundurën. Gjithashtu ka shoqëruar Matildën. Ka qenë ajo që ka renditur poezitë dhe shkrimet e Matildës, pastaj i ka çuar ato për t’i shtypur te shtypshkronja artizanale e jugut.

Që kur u sëmur Matilda, ajo ka qenë për mua personi tek i cili kam shkarkuar tërë hallet dhe shqetësimet e mia. Në atë kohë dhimbjeje të papërballueshme, pa ndihmën dhe besimin e Elvirës, unë do të kisha marrë fund. Dhe tani, që nuk e di nëse do të jem në rregull për të udhëtuar, më vjen në mendje një mëngjes kur e shoqërova në Paris, në St. Julien le Pauvre, kisha e vogël dhe e bukur, ku morëm pjesë në ritin ortodoks. Ishte një moment i veçantë.

Muaj më vonë, isha me të në meshën që jepte Hugo Muhika*, ai njeri me sa besim aq edhe talent. Ishte pikërisht atëherë kur u kungova për herë të parë. Elvirita është një nga njerëzit më të dashur të jetës sime.

* * *

Në sheshin para stacionit mbeta duke parë një fëmijë. Dhe përsëri u habita se si në fëmijëri koha ikën ngadalë, sikur të rrinte në vend. Është një pafundësi pritjeje që shtrihet midis Festës së Mbretërve* që shkoi dhe asaj që do të vijë, po ashtu midis ditëlindjeve të fëmijëve ka aq shumë ngjarje e ëndrra, sa përvjetori që vjen duket aq i largët për ta, sa thua se i takon pleqërisë.

Ky pellg i fjetur e bën fëmijërinë periudhën më pjellore e më të lëndueshme, fëmijët kanë qetësinë e pemëve dhe të mugulluarit e tokës. Jetojnë një kohë që s’ka të sosur: kur do vijnë Krishtlindjet? kur vjen ditëlindja ime? Për ata e kaluara nuk ekziston dhe e ardhmja është e padukshme, kështu që çdo ditë është e pambarimtë. Shpesh, i vetëm në studion time apo me miqtë, ndalem e vras mendjen për këtë temë, për ndryshimin midis kohës ekzistenciale dhe kohës kronologjike: kjo është njësoj për të gjithë; ajo, më personalja e çdo njeriu.

Aq sa të ngadalta janë orët e fëmijërisë, aq më shpejt fluturojnë kur njeriu plaket, si një yll që çdo herë i bën xhirot në orbita më të vogla e me shpejtësi më të madhe, kështu që tani ende pa mbaruar së gëzuari nga dhuratat për një ditëlindje, kur ja tek vjen përvjetori tjetër, i topitur.

Me kalimin e viteve, e kaluara sa vjen e shton peshën dhe graviteti i ekzistencës duket sikur shembet nga ajo anë. Kur njeriun e ka braktisur tashmë energjia e punëve, afshi i pasionit, iluzioni për projekte të tjera, ai mbetet duke jetuar të tashmen, mendjehumbur, si një lojë së cilës tashmë nuk i kushton më vëmendje, sepse uni më i thellë ka mbetur i ankoruar në ato kohë kur jeta shkëlqente.

Por, sa herë e kam ndier jetën të përtërirë si ajo e një shqiponje, sa herë krijimtaria më ka dhuruar përshkënditjen e përjetësisë!

Duke lexuar përsëri Shën Agustinin, kam kujtuar përqasjet dhe ndryshimet. Ai, besoj se për herë të parë në historinë e filozofisë së Perëndimit, shtron këtë ide ekzistenciale për kohën që aq shumë më kishte entuziazmuar; përkundrazi, atëherë, unë as që isha ndalur te vlerësimi i tij i përjetësisë.

Në përjetësi nuk humbet asgjë, por gjithçka është prezent, e kaluara vjen e shtyrë nga një e ardhme dhe e ardhmja vjen pas një të kaluare; kush do ta ndalojë zemrën e njeriut për ta parë të qëndrojë e të vërejë, se si përjetësia, duke qenë e palëvizshme, drejton kohët e ardhme dhe ato të shkuara; përjetësia as e ardhme, as e shkuar?

Dikur, në ato kohëra, një dëshirë e zjarrtë krijuese më çonte gjithnjë më përpara, qenia dhe koha më dukeshin të pandashme dhe unë ecja drejt së ardhmes si drejt qëllimit tim. Pastaj koha erdhi duke u përshpejtuar, dhe unë e ndjeva se duhej t’i bindesha e të braktisja shumë projekte.

Kur vdiq Horhe Federiko, koncepti që kisha deri atëherë për kohën rezultoi i pavlefshëm. Tashmë të ikurit e saj nuk ishte më marramendës dhe e kaluara e saj nuk ishte sfilitëse, gjithçka mbeti pezull në një zbrazëti rrëqethëse.

Duke e pasur të pamundur të risillja në jetë Horhen, fillova të kërkoja te fetë, te parapsikologjia, te thashethemet ezoterike, por nuk kërkoja Zotin si një pohim apo një mohim, veç si një person që të më shpëtonte, të më mbante për dore si një fëmijë që vuan. Atë që më përpara e kisha lexuar me gjykim kritik tani e gjerbja si një i etur.

Iu  ktheva përsëri Jaspersit. Në pak faqe u përballa me një citat të Epiktetit: «Filozofia fillon kur kuptojmë dobësinë dhe paaftësinë tonë».

Sa herë, i zhytur në humbella të zeza shpirtërore, në angështinë më dëshpëruese, akti krijues kishte qenë shpëtimi im dhe fortesa ime! Dikur besoja te Pavese, kur thoshte se duke vuajtur mësojmë një alkimi që e shndërron në ar baltën, fatkeqësinë në privilegj. Por mungesa e Horhes është e pandreqshme. Tani kuptova se asnjë vepër e krijuar nga duart e mia nuk mund të më lehtësonte, dhe m’u duk vetja mjeran që përpiqesha ta largoja nga mendja fatkeqësinë, duke pikturuar apo duke shkruar diçka.

Duke u rrëqethur m’u kujtua një nga ato paralajmërimet e rënda që kam pasur në jetë. Shumë vite para vdekjes së tij kisha pasur ndër mend të shkruaja një histori për një burrë, një zejtar fshati, një nga ata njerëzit që janë me zemër të madhe dhe që besojnë shumë te jeta. Ai do të kishte si të vetmen familjare një mbesë, të cilën e donte shumë dhe së cilës i tregonte legjenda të bukura. Qëllimi im ishte ta vendosja personazhin tim në një situatë të skajshme: nëse do ta humbiste vogëlushen e tij, me atë zemërgjerësi të madhe që kishte, a do të vazhdonte të besonte më te jeta? Unë nuk e dija cili do të ishte reagimi i këtij gjyshi të mirë dhe prisja që intuita ime të më drejtonte. Por isha aq i zhytur në pikturë sa nuk arrita ta shkruaj dot.

Tani e ndiej plotësisht kufirin e jetës dhe dhimbja e ka ndalur kohën në një zjarr të pambarimtë.

E di që Jaspers thotë se «në situata të skajshme ka një impuls themelor që të lëviz, te dështimi, për të gjetur rrugën drejt qenies», gjithashtu «se mënyra sesi përjeton dështimin është ajo që përcakton se çfarë do të bëhet njeriu».

Nuk e di. Po, tani mund të them se koha e jetës sime u këput, se pas vdekjes së Horhes nuk jam më i njëjti, jam kthyer në një qenie tepër nevojtare, që nuk ndalet së kërkuari një shenjë që të tregojë atë përjetësi ku rikuperohet përqafimi i tij.

* * *

Në korrik shfaqëm «Romancën për vdekjen e Huan Lavajes», në Teatrin Servantes me pjesëmarrjen pa interes të Mercedes Sosa*. Për ne ishte një nderim që na lejoi të rijetonim emocionin e tridhjetë vjetëve të shkuar kur, për herë të parë, zëri i saj i mrekullueshëm na përcolli dhimbjen pikëlluese të Damasita Boedos*.

Ka një vit, kur e shpinim këtë kantatë nëpër qytete të vjetra e të varfra, në thellësi të vendit, si në antiket Salta e Korrientes, apo në qytetin e bukur dhe heroik Huhui, ku na kanë rikujtuar fakte nga historia dhe na kanë dhuruar bukurinë e tokës. Në Usuaja* mbeta i shastisur nga malet enigmatike të fundit të botës; po ashtu nga ujqit e detit dhe balenat e Puerto Madrinit.

E di mirë se ideja ime e Romancës nuk do të ishte realizuar dot, nëse nuk do të isha mbështetur te një kompozitor i madh dhe talentuar si Eduardo Falu, dhe te zëri i tij i veçantë.

Në qytetin Rezistencia pata një eksperiencë që më duket vendimtare. Ishte fillimi i vitit, në kohën e përmbytjes së madhe të Paranasë. Atëherë u preka kur pashë aq shumë varfëri dhe njëkohësisht aq shumë humanizëm. Sikur të qenkëshin të pandashme, sikur gjëja thelbësore e njeriut të gjendej te mungesat e tij.

Rrymat e fuqishme bënin përpara si vërshimet e lumenjve të mëdhenj, duke rrënuar shtëpitë e tyre, duke shkatërruar të korrat e tyre. Në çdo çast Paranaja mund të shembte pritat dhe të varroste qytetin bashkë me fshatrat përreth.

Një numër i madh familjesh qenë evakuuar dhe, në atë atmosferë rreziku, në mes të reshjeve të fuqishme, ishte emocionuese të shikoje se si e ndihmonin njëri-tjetrin. Ç’humanizëm pamë të shfaqej në atë rrezik!

Qe një zbulim i madh për Eduardon dhe për mua saqë vendosëm të bashkëpunonim me një vepër që do të zhvillohet në një fshat indigjen në zonën Impenetrable*.

Është e admirueshme fetaria me të cilën jetojnë njerëzit e këtyre fshatrave në thellësi të vendit; te mënyra e tyre për të përballuar varfërinë kam gjetur tiparet e një jete tepër poetike. Janë ata të cilët, ashtu të druajtur, na tregojnë vlera të cilat këtu i ndiejmë të skaduara, të pakoha (dala jashtë mode).

* * *

Kaloj pranë derës së dhomës ku vdiq Matilda pas një sëmundjeje të rëndë e të gjatë që e sfiliti për vite të tëra. Në atë kohë, kur e keqja po e mundte, pati kujdesin plot dashuri të infermiereve dhe të Gladisit, besnikja Gladis*, që tani vuan këtë dhimbje bashkë me mua. U kujdesën për të si për një krijesë të pambrojtur. Sa e madhe është gruaja, krahasuar me burrin! Matilda pati kujdesin e mjekëve më të përmendur, dhe ndihma e mikes sonë Stela Soldi qe themelore për të duruar atë sëmundje.

Unë, zakonisht, mbështetesha në anë të derës së saj dhe, me veshin ngjitur te dera, rrija e dëgjoja. Infermierja i fliste sikur ajo ta kuptonte, derisa, nga një largësi e pamatshme, t’i përgjigjej me një zë që mezi dëgjohej. Një herë, Matilda më tregoi se nuk kishte fjetur gjithë natën. Më fliste për një zog me ngjyrë të zezë e kaltërosh, i madh, i bukur, që i qenkësh afruar për t’i thënë se kishte ardhur çasti që ajo të vdiste. Kishte qenë një ëndërr shumë e qartë që i kishte dhënë një farë paqeje.

Ashtu rrija derisa dilte infermierja dhe pastaj shkoja e mbyllesha në studion time. Aty, si shumë herë, rrija ulur në karrige për një kohë të gjatë, duke parë nga kopshti, pa ditur ç’të bëj, pa dëshirë për asgjë, duke menduar gjëra të zymta e të papërcaktueshme.

Ç’pikëllim! Si mund të qëndrojë në shurdhëri kjo shtëpi, e cila në të tjera kohë qe plot me britma dhe ditëlindje fëmijësh, plot tregime që Matilda i sajonte netëve për të vënë nipërit në gjumë?! O Zot, ku janë ato mbrëmje, kur plot miq e mikesha vinin për të biseduar me të; mbrëmjet kur e vizitonte Hulia Konstenla apo Ana Maria Novik?!

Me hidhërim të pafund mendoj për gjithçka që asaj i është dashur të durojë për fajin tim. Kujtoj atë mbrëmje në Paris, kur e lashë e ika për të shkuar me një femër që kishte qenë konteshë në vitet në prag të Revolucionit Rus. Ma kishte prezantuar një princ i cili atëherë punonte taksist dhe me të cilin flisnim për Çehovin, Dostojevskin, Tolstoin. Shqetësimi që përjetoja gjatë periudhës surrealiste ishte i tillë sa, përfundimisht, e braktisa Matildën duke e lënë në port, me Horhen e vogël në krah, duke bërë kështu një gabim të tmerrshëm që më ka torturuar tërë jetën. Prandaj, kur në rrugë apo në tren më afrohen e më japin dorën gra e sidomos plaka fetare e më thonë: «Zoti ju pastë në kujdes!», pyes veten nëse e meritoj këtë urim. Shumë herë e kam braktisur atë grua, e cila dha shpirtin e saj, jetën e saj, për mua. Ajo ka shpëtuar ato që kisha shkruar, kur unë, nga dëshpërimi, kam dashur t’i djeg të gjitha. Gjithnjë ka qenë lexuesja ime e parë, më e ashpra por edhe më e përzemërta. Sugjerimet e saj kanë qenë përherë të sakta. Matilda bënte një shenjë të hollë me lapsin e zi në anë të faqes, dhe gjithnjë kishte të drejtë.

Kuraja e saj nuk e la kurrë të hiqte dorë, duke më mbështetur edhe në skamje. Unë, gjithashtu, kam pasur edhe dy lidhje të tjera, të thella, me gra që u kujdesën për mua me tërë shpirtmadhësinë e tyre. Sepse gjithmonë kam pasur nevojë për shtylla mbështetëse, si ajo shtëpia e vjetër apo e ndërtuar keq.

Por, vitet e saj të fundit, kur e shikoja ashtu të shkretuar nga sëmundja, e kam dashur më shumë. Dhe mendoj trimërinë me të cilën përballoi vuajtjen që i shkaktoi jeta ime e ndërlikuar, e pasigurt, kontradiktore. Në krah të saj kalova momente rreziku, dashurie, dëshpërimi, mjerimi, zhgënjimesh politike dhe largimesh tepër të trishtueshme, çaste kur gjithmonë prisja që barka e trandur prej furtunave të errëta të qetësohej përsëri dhe unë të shikoja përsëri qiellin e kthjellët plot yje, të dalloja konstelacionin Kryqi i Jugut që do të më drejtonte përsëri dhe që ishte njësoj gjithnjë, si atëherë që ishim të rinj dhe e kundronim së bashku nga ndonjë stol i lulishtes. Dhe shumë e shumë vite më parë, misteri më i lartë, e kujtoj kur më pëshpëriste ato vargje të Manrikes:

si ikën jeta

si vjen vdekja

aq e heshtur…  

Në foto: Vepra origjinale e Ernesto Sabato

* * *

Atë mbrëmje, kur unë isha duke luajtur me Jasminën, të voglën e Erikës, erdhi Lusiana me beben e saj tre muajsh, stërnipin tim Ignacion, dhe kujtoj kur Huan Sebastiani ishte një vocërrak dhe ajo kujdesej për të, përherë një nënëz e mirë.

Pastaj erdhi Mario që më kërkonte dhe më shpuri të dëgjoja korin që kishte formuar. Ai ka një ndjenjë të hollë për muzikën dhe pa dyshim është një krijues.

Në këtë kohë u entuziazmova përsëri me idenë për t’ua hapur këtë vend, ku kemi jetuar, njerëzve që më janë përkushtuar me dashurinë e tyre, atyre që më kanë lexuar e nxitur. Në një farë mënyre ndiej se u përket atyre; dhe ngushëllohem tek mendoj se, kur unë nuk do të jem më, kjo shtëpi, nën kujdesin e Gladisit*, do të jetë e hapur për të gjithë. I kam lypur Graciela Molinelit* që të bëjë të mundur për t’u plotësuar dëshirat e mia, dhe shpresoj se, midis gjithë atyre që do të kujdesen për këtë shtëpi, do të jenë të dy familjet tona dhe miqtë e mëdhenj që na kanë shoqëruar gjithnjë.

Kjo është shtëpia ku, me Matildën, kemi ardhur të banojmë qysh gjashtëdhjetë vjet më parë, shtëpia ku kaluan fëmijërinë bijtë tanë, ku Mario ka bërë filmat e parë poetikë, ku erdhi për të jetuar me të shoqen, Elenën, dhe ku nipërit tanë Luciana, Mercedesi dhe Gidoja. Ku kaluam edhe varfëri, por edhe ngjarjet më të mëdha të jetës sonë.

Kam hequr mënjanë pikturat, të cilat dua të mbeten si pasuri e kësaj shtëpie, po ashtu edhe botimet e para, bashkë me librat e Matildës dhe poezitë e tregimet e saj të pabotuara. Dua që gjithçka në këtë shtëpi të mbetet ashtu siç është, me të prishurat e saj dhe muret e saj, aty-këtu, të zhvoshkura. Po ashtu edhe samovari antik i familjes ruse të Matildës dhe koleksioni Jugu, që mban fillimet e mia letrare.

Kjo shtëpi ku lindi vepra ime dhe ku vdiq Matilda, me araukarian* e vjetër, manin e bardhë dhe këto pisha shekullore.

Marr plot letra djelmoshash të cilët ndihen në buzë të greminës, jo vetëm nga vendi ynë por nga gjithë bota. Si ajo e një adoleshenti që kishte lexuar romanet e mi dhe më shkruante nga një qytet i Francës. Ai në një letër të shkruar me dorë më fliste për Rimbaud*, me një dëshpërim të madh. U tmerrova, sepse parandjeva se mund të arrinte në vetëvrasje, duke ditur se kjo është një dramë universale. Më flasin për trishtimet e tyre, për dëshirën për të vdekur, gjithashtu më tregojnë se si kapen pas Martinit dhe Hortensia Paz*, sepse te këta gjejnë ndihmën për t’i rezistuar kësaj jete mizore dhe të pamëshirshme.

Gjithnjë më kanë preokupuar këta të rinj sytë e të cilëve i janë kushtuar bukurisë, por gjithashtu fatkeqësisë, sepse kush është më shumë fatzi se një kërkimtar i etur për të pakufishmen?

Në rininë time, në disa raste kam dashur të vras veten, por më ka shpëtuar mendimi se sa vuajtje do t’u shkaktoja gjithë atyre që do të trishtoheshin për vdekjen time. Gjithmonë është dikush për të cilin mungesa jonë do të ishte e pazëvendësueshme: një nënë, një baba, një vëlla; çdo qenie sado i largët qoftë ajo. Një mik i dashur; mjafton edhe një qen.

Diego Kuratela, i cili këto vitet e fundit punon me mua, më kujton atë që thotë Kamy: «Ka veç një problem filozofik me të vërtetë serioz: vetëvrasja. Të gjykosh nëse jeta ia vlen apo jo për ta jetuar, do të thotë t’i përgjigjesh pyetjes themelore të filozofisë». Dhe në çastet kur vras mendjen për jetën, për këtë fund enigmatik, kur tashmë nuk kam më forca për të shkruar, kur çdo gjë më duket absurde dhe e kotë, edhe ky libër, sidomos ky libër, ç’kurajë mund t’u japë unë atyre që janë në dëshpërim e më kërkojnë ndihmë?

Diegoja më lexon mendimtarë të mëdhenj ose më kujton vargje që i kam harruar; me formacionin e tij filozofik më ka bindur se duhet ta mbaroj së shkruari këtë libër, sidomos për të rinjtë, të cilët, të rënë në mosbesim, sot më shumë se kurrë kanë nevojë për shkrimtarët e tyre. Ai më kujtoi atë që thotë personazhi im Brunoja në një nga romanet e mi: «Cilado histori shpresash dhe fatkeqësish e një njeriu të vetëm, e një djaloshi të thjeshtë e të panjohur, mund të përfshijë tërë njerëzimin.

Të shkruash për disa adoleshentë, për qeniet që vuajnë më shumë në këtë botë të pamëshirshme, ata që meritojnë më shumë, e të përshkruash njëherazi dramën e tyre dhe kuptimin e vuajtjeve të tyre».

Dhe atëherë, vazhdoj këtë dëshmi, apo epilog, ose testament shpirtëror, sido që ta emërtojnë, dedikuar atyre djemve dhe vajzave të çorientuar, që afrohen, herë të druajtur e herë si ata që kërkojnë një dërrasë shpëtimi në det, pasi u është mbytur anija. Sepse besoj se e vetmja gjë që mund t’u ofroj është: ca mbetje të thjeshta druri.

* * *

Ndalem për të parë fotografinë e një lustraxhiu të vogël këpucësh nga qyteti i Saltës, i cili, dikur, me shumë emocion, u afrua e më përqafoi. Kaloj çaste të gjata duke e vrojtuar këtë fotografi, si të jetë një nga ato ikonat që na flasin për një Zot të largët, por të fshehur në ndonjë vend. Në shkëlqimin e syve të atij djaloshi dukej sikur kishte diçka që e ngrinte sipër kësaj bote ku gjithçka është tmerr dhe mjerim. Ky djalosh, me përvuajtjen e tij prej lustraxhiu më tregon Zotin.

Një Zot te besimi i të cilit nuk kam mundur kurrë të mbështetem tamam, sepse vërtet e konsideroj veten një shpirt fetar, por në të njëjtën kohë jam plot kontradikta. Ka çaste kur jam i prirur të besoj në veprime marrëzisht çudibërëse, por ka çaste kur përsëri bie pre e pesimizmit dhe e depresionit. Ndoshta ngaqë njeriu shpreson shumë dhe shpesh mbetet i zhgënjyer; sidomos, në ato çaste kur jeta na ndan prej atyre që për ne, siç thotë Sernuda*, kanë qenë: «Një prehje dashurie midis ikjes së gjërave».

Po si ta ruash besimin, si të mos dyshosh, kur një vogëlush vdes urie, apo prej dhimbjesh të padurueshme të leucemisë apo meningjitit, ose kur një i moshuar var veten, sepse ka mbetur vetëm, plak, i uritur dhe pa askënd pranë, siç ndodh tani? Ku është Zoti? O Zot, ç’përgjigje i dhe Birit tënd, kur bërtiti e tha atë frazë tragjike? A është i drejtë në këto raste një lloj manikeizmi? Kështu, gjithçka do të ishte e shpjegueshme, të paktën për njerëzit e thjeshtë, jo për teologët që shkruajnë mijëra faqe për të përligjur mungesën tënde.

Siç thotë Dostojevski, Zoti dhe Demoni përleshen për shpirtin e njeriut dhe fusha e betejës është zemra e atij fatkeqi. Dhe nëse kjo betejë është e pafund, nëse Zoti nuk është aq i fuqishëm sa të mposhtë Kundërshtarin e tij ose sikur, siç thotë shumica, të ketë fituar Demoni dhe ta ketë burgosur, ose sikur, gjë që do të ishte edhe më e tmerrshme, tashmë të zotërojë botën dhe t’i bëjë shpirtdëlirët të besojnë se është Zoti, për ta diskretituar? Ç’tmerr! Atëherë, ç’kuptim do të kishte jeta?

Shumë e kanë vënë në dyshim ekzistencën e Zotit, i cili, edhe pse qenka aq i mirë, lejon që të vuajnë qeniet plotësisht të pafajshme. Një shenjte si Tereza de Lisieux pati dyshime deri në çastet e fundit të jetës; ndërkohë që jepte shpirt, motrat e dëgjuan të thoshte: «Deri në shpirt më ka mbërritur blasfemia». Von Balthazari thotë se, deri sa të ketë edhe një që vuan në këtë tokë, ideja e lumturisë qiellore e zemëron po njësoj si Ivan Karamasovin. Megjithatë, pastaj vdes me besimin më të pafajshëm e absolut, ashtu si Dostojevski, Kierkegaardi, edhe i djemnuari Rimbaud, i cili në shtratin e vet i lutej së motrës që t’i bënte sakramentet.

Sipas Simon Ueil*, një tip blasfemuese mistike, «Vuajtja është superioriteti i njeriut mbi Zotin. Duhej Mishërimi që ky superioritet të mos ishte skandaloz». Dhe kur më në fund heq dorë nga këto arsyetime, të cilat gjithnjë më ngatërrojnë, më ngushëllon imazhi i atij Krishti, i cili gjithashtu e vuajti mungesën e Atit. Ashtu siç ka thënë poeti Maçado se e paska kërkuar Zotin midis mjegullash, edhe unë në disa pasazhe të «Rrëfimeve të Shën Agustinit» kam gjetur një derë që hapet përgjysmë, duke na lënë të shohim refleksin e një drite. Dhe duke kundruar skulpturën e Maria Magdalenës të Donatelos, aq tragjike dhe ekspresioniste, pyes veten nëse besimi mund të vijë pa ato vuajtje, në dukje mizore e të pakuptimta.

A nuk ka qenë një dhimbje e madhe që bëri të lindte Oskar Uilden* e preferuar? Në atë letrën e fundit mallëngjyese ai kujton se kur po e çonin nga burgu në gjyq, ndërkohë që ecte i prangosur përpara gardianëve të tij, ngriti kokën dhe pa në mes të turmës një mik që e përshëndeste duke hequr kapelën. Dhe përpara atij gjesti aq madhështor, turma ulëritëse, ra menjëherë në qetësi. Në letrën e tij Uilde shkruan: “Aty ku ka dhimbje, ka një truall të shenjtë”. Kjo përvojë e bëri atë të hiqte dorë përgjithmonë nga ekstravagancat e tij të vjetra dhe të mos kthehej më në sallonet e festave.

Fisnikëria më e madhe e njerëzve është kur e ngrenë veprën e tyre në mes të një rrënimi, duke e mbajtur palodhshmërisht, midis dhimbjes dhe bukurisë.

Përktheu: Bajram KARABOLLI

Shënimet

* Ernesto Sabato (1911 – 2011) – Shkrimtar, eseist, piktor dhe fizikan i shquar argjentinas. E ëma, Xhovana Maria Ferrari, ishte bijë e një familje arbëreshe nga San Martino di Finita e Kalabrisë. Sabato është autor i romaneve më të njohura të letërsisë hispanike e asaj botërore “Tuneli”, “Mbi heronjtë dhe varret” dhe “Ëngjëlli i skëterrës”. Ka botuar nëntëmbëdhjetë libra me ese dhe ka qenë kandidat i çmimit Nobël në letërsi. Për veprën e tij letrare është nderuar me shumë çmime kombëtare e ndërkombëtare, midis të cilëve me çmimin Romani më i Mirë i Huaj, në Paris (1976) për romanin “Ëngjëlli i skëterrës” dhe Çmimin Migel Servantes (1984). Në vitin 1995 u ftua të vinte në Shqipëri, ku iu dha çmimi Kadare dhe u nderua me titullin Nderi i Kombit, për të cilin, i entuziazmuar, tha se për të ky ishte më i madh se çmimi Nobël.

Sabato ishte bashkëkohës me shkrimtarët e tjerë të shquar argjentinas, Luis Borhes, Hulio Kortasar e Adolfo Bioy Kasares, me të cilët pati një miqësi dhe bashkëpunim të përhershëm.

«Dhimbja copëton kohën» është marrë nga libri i Sabatos “Përpara fundit”.

* Horge Federiko (Jorge Federico Sabato 1938 – 1995) – djali i madh i shkrimtarit. Intelektual dhe ministër i Arsimit e i Drejtësisë (1983 – 1989) në Argjentinë. Vdiq në një aksident automobilistik. Ernesto Sabato e përjetoi rëndë humbjen e të birit.

* Tuneli – roman i E. Sabatos.

    * Elvira Gonzales Farga (1942) – sociologe dhe filozofe argjentinase, mikesha që i qëndroi pranë Sabatos për tridhjetë vjet rresht, derisa ky vdiq. Sot ajo drejton Fondacionin Ernesto Sabato në Buenos Aires.

* Mario Sabato (1945) – biri tjetër i shkrimtarit. Drejtor dhe regjisor filmash, ka realizuar mbi 15 filma gjatë karrierës së tij.

* Matilde Kuzminsky Richter (1916 – 1998) – poete dhe tregimtare, bashkëshortja e Sabatos dhe nëna e dy djemve, e cila vitet e fundit vuajti edhe nga Alzheimeri.

* Martines Estrada (1895 – 1964) – shkrimtar, poet, eseist, kritik letrar dhe biograf argjentinas.

* Vicento Scaramuzza (1885 – 1968) – pianist, kompozitor dhe pedagog i famshëm pianoje, një nga themeluesit e traditës pianistike argjentinase.

* Ernesto Epstein (1910 – 1997) – muzikolog dhe pedagog i famshëm muzike argjentinas.

* Martini dhe Alehandra – personazhe të veprave letrare të Sabatos.

* Hugo Muhika (Hugo Mujica 1942) – eseist, poet dhe prift argjentinas.

* Festa e Mbretërve – më 6 janar, çdo vit, festohet dita e Mbretërve Magjistarë. Në Spanjë dhe në Amerikën Latine është dita më e pritur për fëmijët.

* Mercedes Soza (1935 – 2009) – e mbiquajtur Zëri i Amerikës, këngëtare e muzikës folklorike argjentinase.

* Damasita Boedo (1818 – 1880) – vajzë nga familje fisnike e Argjentinës Veriore. Gjenerali Lavaje i pushkatoi të vëllain dhe ajo u fut në ushtrinë e tij me qëllim që të hakmerrej, por bie në dashuri me të.

* Usuaja – qytet i vogël turistik argjentinas, në Tokën e Zjarrtë. Është qyteti më jugor i vendit dhe më polari në botë.

* Impenetrable –  rajon i madh, rreth 40 000 km², plot pyje të virgjëra, në Argjentinën veriore.

* Gladis  Aguilar – shërbyesja që për më se 30 vjet u kujdes për Sabatot.

* Graciela Molineli – avokate argjentinase, e cila negocion kontratat e shkrimtarit.

* araucaria – një lloj pishe e vendeve tropikale, mbi 60 m. e lartë.

* Arthur Rimbaud (1854 – 1889) – një nga poetët më të famshëm francez të shekullit XIX.

* Martini dhe Hortensia Paz – personazhe të veprave letrare të Sabatos.

* Luis Cernuda (1902 – 1963) – poet i shquar dhe kritik letrar spanjoll.

* Simone Weil (1909 – 1943) – filozofe franceze.

* Oscar Wilde (1854 – 1900) – shkrimtar, poet dhe dramaturg irlandez.


RELATED POST

Your email address will not be published. Required fields are marked *


The reCAPTCHA verification period has expired. Please reload the page.