Donald Barthelme (1931–1989) është ati i postmodernizmit amerikan, dhe mjeshtëria e tij si shkrimtar, risitë që ai pruri në prozën e shkurtër jo vetëm që u ngulitën në traditën ekzistuese letrare por patën ndikim të padiskutueshëm në rrjedhat e mëpasme të letërsisë bashkëkohore. Në epokën postmoderne të romaneve kryesisht maksimaliste, Donald Barthelme-i, së bashku me Beckett-in, Borges-in e të tjerë, përsosën kundërlëvizjen drejt tretjes minimaliste. Po aq novator sa edhe Beckett-i dhe Borges-i, por me më shumë humor, Barthelme-i pati ndikim të madh falë bashkëpunimit të tij të gjatë me “The New Yorker” ku edhe botoi pjesën më të madhe të korpusit të tij tregimtar të mëpasëm, para se të botoheshin si përmbledhje më vete, çka edhe solli popullarizimin e artit të tij dhe ndikimin në letrarët e mëvonshëm.

Ai u lind në Philadelphia, Pennsylvania dhe u rrit në Houston, Texas. Në universitet themeloi e drejtoi revistën tejet të suksesshme “Forum”. Në vitin 1961,  zgjidhet drejtor i Muzeut të Arteve Bashkëkohore të Houston-it dhe një vit më vonë u shpërngul në New York. Anëtar i Akademisë Amerikane, Barthelme-i ishte fitues ndërmjet të tjerash i një burse Guggenheim, një çmimi të Institutit Kombëtar të Arteve dhe Letrave si  dhe i një çmimi kombëtar të librit për të vetmin libër të shkruar për fëmijë. Në vitet e fundit të jetës ai e ndau kohën mes New York-ut dhe mësimdhënies mbi shkrimin krijues në Universitetin e Houston-it.

Vizioni i tij ishte komik, surreal, makabër, dhe loja e tij me gjuhën-duke i dhënë lexuesit të papriturën, grotesken e, mbi të gjitha, të copëzuarën-e pagëzoi atë si postmodernist madje para se të ekzistonte si klasifikim. Çka përjeton Donald Barthelme-i si autor postmodern nuk është frika e ndikimit, por kënaqësia e ndikimit në parimin e kolazhit. Kur Donald Barthelme-i vdiq, ai ishte kthyer në një nga burimet më të mëdha të letërsisë bashkëkohore amerikane dhe ndoshta nga shkrimtarët më të imituar të kohës së tij. Tregimet, esetë dhe romanet e këtij shkrimtari të shquar postmodernist e ripërkufizuan një brez të tërë të letrave amerikane. Si një nga shkrimtarët më novatorë ai e rilindi artin e tregimit duke ushtruar ndikimin më të madh ndoshta që prej kohës kur shkruante Ernest Hemingway.

Tregimet e Barthelme-it janë botuar në këto libra: “Kthehu Dr. Kaligari” (1964), “Praktika të papërshkrueshme, veprime të panatyrshme” (1968), “Jetë qytetëse” (1970), “Trishtimi” (1972), vëllimi me parodi “Kënaqësi të fajshme” (1974), “Amatorët” (1976), “Ditë madhështore” (1979), “Natën, nëpër shumë qytete të largët” (1983).  Proza e tij tregimtare është antologjizuar në përmbledhjen “Gjashtëdhjetë tregime”(1981) dhe “Dyzetë tregime (1987). “Fluturim drejt Amerikës: 45 pesë tregime të tjera” (2007) , është një botim post mortum dhe ka dymbëdhjetë tregime të papërfshira në asnjë prej volumeve me tregime, dhe tre tregime të pabotuara më parë.  Barthelm-i është gjithashtu autor i romaneve, “Borëbardha” (1967), “Babai i vdekur” (1975), “Parajsa” (1986) dhe “Mbreti” (1990) si dhe i botimeve “Mësimet e Don B” (1992) dhe “Mosnjohja-ese dhe intervista” (1997).

Në shqip Barthelme-i është sjellë më së pari në revistën Mehr Licht! Nr. 16 me tregimin “Qyteti i kishave”,  mandej me përmbledhjen me tregime “Unë dhe Zonjusha Mandible”(2004), si dhe me tregimin “Cortés dhe Montezuma” përfshirë në përmbledhjen “Tregime amerikane të shek. XX”(2006). Intervista e mëposhtme është përzgjedhur nga  “Mosnjohja – ese dhe intervista” (1997).

J.D. O’HARA: Shpesh ju rendisin krahas Barth-it, Pynchon-it, Vonnegut-it dhe shkrimtarëve të tjerë të këtij kalibri. A ju duket kjo një lidhje jo e natyrshme apo ka një arsye pse ndodh kështu?

DONALD BARTHELME: Unë i admiroj të gjithë. Nuk mund të them se jemi krejt të ngjashëm sikurse janë biletat e parkimit. Para disa vitesh revista Times ishte shumë e dhënë pas ndarjes së shkrimtarëve në grupe; dukej sikur Times donte të kishte një luftë gladiatorësh mes tyre, ose më së paku një ndeshje futbolli. Unë kam qenë gjithmonë i kënaqur me skuadrën në të cilën më kanë caktuar.

Cilët janë njerëzit me të cilët keni lidhje të ngushta personale?

Epo, Grace Paley[1], e cila jeton në lagjen time, në të njëjtin bllok banesash. Roger Angell-i, i cili është botuesi im në The New Yorker, Harrison Star-i, i cili është producent filmash, dhe familja ime. Gjatë viteve të fundit shumë prej miqve të mi të ngushtë kanë vdekur.

Çfarë ndjesish ju ngjall biografia letrare. A mendoni se biografia juaj do të hidhte dritë mbi tregimet dhe romanet tuaja?

Jo edhe aq. Nuk ka një fill të përhershëm që përshkon prozën time. Vetëm disa fakte të shkëputura aty-këtu. Pjesa tek tregimi “Shih hënën!” ku narratori krahason lindjen e një bebeje me zotërimin e një anijeje lufte të cilën duhet ta laj dhe të përkujdesem e kam shkruar para se të më lindte ime bijë, një fakt biografik që nuk është shumë iluminues. Gjyshi dhe gjyshja ime dalin në një prozë që kam shkruar para shumë kohësh. Gjyshi ishte tregtar lëndësh drusore në Galveston dhe kishte gjithashtu një fermë ndanë lumit Guadalupe jo shumë larg San Antonio-s, një vend i mrekullueshëm për të ngarë kuajt dhe u marrë me gjueti, për të çuçuritur me troftat, dhe për t’u përpjekur ecur kundër rrjedhës së kohës. Ka disa biseda nga Guadalupe në atë tregim, të cilat më së shumti e shoqërojnë personazhin që i jep titullin tregimit gjatë një dite pak a shumë depresionuese në New York. Kur u botua, nisa të marrë menjëherë telefonata nga miqtë e mi, disa prej të cilëve nuk ishin bërë të gjallë prej shumë kohësh, dhe të gjithë më ofruan dhe ilaçe për të luftuar depresionin të cilin ata e kishin marrë si të mirëqenë se e kisha unë. Ideja ishte që identifikimi i autorit me personazhin jo vetëm që ishte pranuar plotësisht por madje mbështetej. Kjo më pataksi. Depresionin mund ta përdorësh sikurse çdo gjë tjetër për të shkruar, por unë thjesht shkruajta një tregim. Fatmirësisht, fatmirësisht, fatmirësisht.

Në përfundim, mendoj se kemi shumë pak autobiografi.

A keni pasur një fëmijëri që ju ka formuar në një mënyrë të veçantë?

Mendoj se ajo u formësua nga fakti që im atë ishte një arkitekt i veçantë-ishim të rrethuar ngado prej Modernizmit. Shtëpia ku banonim, të cilën e kishte projektuar ai, ishte Moderne, mobiliet ishin Moderne, pikturat ishin Moderne, dhe librat ishin Modernë. Kur isha katërmbëdhjetë-pesëmbëdhjetë vjeç librin Prej Baudelaire-it tek Surrealizmi, mendoj se e kishte hasur në katalogun e Wittenborn-it. Ka një parathënie të Harold Rosenberg-ut, me të cilin jam takuar dhe kam punuar pas gjashtëmbëdhjetë a shtatëmbëdhjetë vjetësh kur botuam revistën Location në New York. Nëna ime studioi anglisht dhe dramë në universitetin e Pennsylvania-s, në të njëjtin universitet ku im atë studioi arkitekturë. Ajo ka ndikuar tek unë në mënyrë të hatashme në të gjitha mënyrat, kishte një mendjemprehtësi thumbuese.

Muzika është një nga artet e pakta të aktivitetit njerëzor që i shpëton shformimit në shkrimet e tua. Kam një krahasim të çuditshëm me këtë rast, muzika është për ty ajo çka ishin kafshët për Céline-in.

Në shtëpi kishim shumë disqe klasike. Jashtë shtëpisë, ajo çfarë dëgjonim më shumë në radio ishte  muzika e Bob Willis-it dhe playboy-save teksanë; i dëgjoja aq shumë sa nuk arrita të kem një vlerësim për muzikën country në përgjithësi. Tani jam shumë i dhënë pas saj. Më interesonte shumë xhazi dhe rëndom shkonim në klube zezakësh për të dëgjuar të këndonte Erskine Hawkins-in që organizonin ture për ne djemtë zbehtakë të bardhë të cilët vuanin jo pak, të rrasur në një hapësirë të vogël prapa vendit ku luante banda e tyre muzikore me një polic trupmadh zezak që qëndronte tek dera. Në vende të tjera mund të dëgjoje pianistin Peck Kelly, një figurë me të vërtetë legjendare, ose Lionel Hampton-in, apo kohë pas kohe Louis Armstrong-un ose Woody Herman-in. Në një farë mënyre isha përhumbur në një botë të tillë. Kësodore, pas një farë kohe, ti zotëron një lloj dijeje aq çmendurake sa mund të rendisësh përmendësh pjesëtarët e bandave muzikore të vitit 1935 njëlloj sikurse të tjerët mund të rendisin skuadrat e bejsbollit të atij viti.

Çfarë mësuat nga kjo përvojë, nëse ju vlejti për ndonjë gjë?

Ndoshta diçka mbi mënyrën se si nyjëtohet një fjali, mbi theksimin e një pjese të caktuar të fjalisë dhe mënyrave të larmishme se si mund të bëhet kjo. Kishe rastin të dëgjoje disa nga këta artistë të merrnin një tekst të rëndomtë ai i “Kujt i vjen keq tashti?” dhe të bënin gjërat me të pabesueshme me këtë tekst, e bënin të bukur, në kuptimin e fjalëpërfjalshëm e bënin të ri. Interesi dhe drama e tekstit ngjallej me anë të mënyrës se si përpunohej një tekst deri diku i parëndësishëm. Dhe këtë e bënin personalitete heroike, si të thuash,  shumë romantike. Hokie Mokie me “Mbreti i xhazit”  e mishëron këtë më së miri.

A ka shkrimtarë vepra e të cilëve mendoni se do të jenë me peshë në të ardhmen?

Shumë. William Gass-i, Hawkes, Barth, Ashbery, Calvino, Ann Beattie-janë shumë për t’i ndërmendur  të gjithë. Më pëlqeu jashtëzakonisht libri i ri i Walker Percy-t Ardhja e dytë.  Pesha e dijes është e jashtëzakonshme duke nisur nga mënyra se si formohen lëvizjet e një mercedesi deri tek mënyra se si është ndërtuar një sobë për të djegur dru e shekullit të nëntëmbëdhjetë. Kur doktorët e personazhit dolën në përfundimin për t’i përcaktuar diagnozën Wahnsinnige Sehnsucht apo thënë ndryshe “mall jo i përshtatshëm”, ajo që e shqetësonte atë, unë desh rashë nga karrigia ime. Le të shohim kush janë të tjerët… Handke, Thomas Bernhard-i, Max Frisch-i, Márquez-i.

Edhe Vjeshta e një patriarku?

Pas Njëqind vjet vetmi ishte e vështirë të imagjinoje që mund të shkruante një libër tjetër të atij kalibri, por ai ia doli mbanë. Kishte teknika të përdorura tek Vjeshta e një patriarku-çështja e pikëvështrimit që ndryshon brenda një fjalie, për shembull-që mendoja se ishin shumë efektive, pothuajse 100% efektive. Ishte gjenia e tij në theksimin e pikëllimeve të diktatorit, zemëratën e atij përbindëshi. Sfida e tij ishte libri i mëparshëm dhe mua më duket se e përballoi këtë sfidë në mënyrë të admirueshme.

Është mahnitëse mënyra se si një vepër e mëparshme mund t’i japë jetë një vepre të re, po aq mahnitëse dhe të sigurt. Tom Hess-i thoshte se i vetmi shqyrtim kritik i mjaftueshëm i një vepre është  një vepër tjetër. Në këtë rast mund të themi edhe se çdo vepër e mirëfilltë arti është burim i një vepre tjetër arti. Dyshoj që pika e fillesës për Márquez-in ishte Daullja prej kallaji, deri diku Günter Grass-i i dha atij një pikë nisjeje… se pikënisja për thelbin e Beckett-it ishin Bouvard-i dhe Peuchet-i dhe se Henderson dhe mbreti i shiut i Bellow-t është një fantazi mbi temën e Hemingway-t në Afrikë. Kjo nuk përbën ankthin e ndikimit por kënaqësinë e ndikimit.

Atëherë, nuk besoni tek entropia?

Entropia i takon Pynchon-it. Kam lexuar së fundi që dikush ka argumentuar që ky proces është i pakthyeshëm. Jashtë vendit tonë, ekziston një ndjesi e përgjithshme e dallueshme që çdo gjë po përkeqësohet; Christopher Lasch-i flet për këtë, ashtu si shumë të tjerë. Nuk mendoj që kemi treguesin sociologjik që do të na lejonte të masnim këtë në një mënyrë të kuptimtë, por kjo ndjesi ekziston si një fakt kulturor. Unë e ndiej entropinë-shkrimet e Kraus-it përbëjnë një tekst të parapëlqyer për mua.

A nuk shihni ndonjë gjë që po përmirësohet-arti, për shembull?

Nuk mendoj se mund të flasim për progres në art-për lëvizje po, por jo progres. Mund të flasim për një pikë në një vijë me qëllimin e përcaktimit të vendndodhjes së gjërave, por është një vijë horizontale, jo vertikale. Kësisoj nocioni i avangardës është pak i shmangur. Funksioni i pararojës në terma ushtarakë është saktësisht ajo e praparojës, mbrojtja e trupës kryesore, gjë që përkthehet ruajtje e status – quo-s. Mund të flasim për progres politik, progres social, sigurisht-nuk mund të shohësh shumë prej tij, por mund të flitet për të.

Në Brown University, ju, së bashku me William Gass-in, John Hawkes-in dhe Stanley Elkin-in, morët pjesë në një simpozium mbi postmodernizmin të organizuar nga Robert Coover-i. Çfarë çështjesh u diskutuan?

Disa çështje si “Çfarë është modernizmi?” Termi është në fund të fundit, vetëm një prej një duzine formulimesh po aq jo të kënaqshme, ndoshta ai që është ngulitur më shumë. Keqkuptimi kryesor është që ky lloj shkrimi është metafiksion, shkrim mbi shkrimin. Nuk është. Është një mënyrë e marrjes me realitetin, një përpjekje për të menduar mbi aspektet e realitetit që nuk janë, ndoshta, trajtuar më parë. Unë them se është realizëm, duke pasur në mendje pohimin e lig të Harold Rosenberg-ut që realizmi është një nga pesëdhjetë e shtatë llojet e zbukurimit të realitetit.

Çfarë mendoni për termin eksperimental, i cili është përdorur shpesh për të përshkruar veprën tuaj?

Nuk është një term krejtësisht armiqësor, por përmban në vetvete nocionin e dështimit. Një prozë si “Flluskat e kockave” ishte një eksperiment, megjithëse nuk do të sugjeroja se ishte plotësisht i suksesshëm, mendova se ia vlente të botohej. Është diçka që unë e bëj bashkë me gjërat e tjera.

Kush ka ndikuar tek ju-ata të cilët ju do të donit t’i citonit si paraardhësit tuaj shpirtërorë?

Ata janë në dyshe të përziera. Perelman-i dhe Hemingway. Kierkegard-i dhe Sabatin-i. Kafka dhe Kleist-i. Kleist-i ishte dukshëm një nga etërit e Kafkës. Rabelais-i dhe Zane Gray. Dostoevsky i Shënime nga nëntoka. Një duzinë shkrimtarësh anglezë. Surrealistët, si piktorët ashtu dhe poetët. Shumë njerëz të botës së filmit, sidomos Buñuel-i. Gjithmonë përzierje, apo jo! Erol Flynn-i duhet të jetë diku aty, ashtu si Big Sid Catlett-i, daullexhiu.

Çfarë do të thoshit në lidhje me këtë pyetjen e sikletshme për shkrimtarët që imitojnë atë që shkruani ju?

Mendoj që admirimi i thellë ju detyron t’i largoheni asaj që admironi, duke pasur në të njëjtën kohë atë ndikimin krijues të cilin përmendëm më parë. Joyce mund ta ketë bërë këtë në lidhje me Beckett-in, Márquez-i mund ta bëjë këtë për shkrimtarët latino-amerikanë-t’i detyrojë ata të bëjnë diçka që nuk është si e Márquez-it.

Por nuk është bërë tashmë gjithçka?

Nuk besoj sepse nuk është e dobishme. Gjendja e pikturës është mësimdhënëse. Piktorët, sidomos piktorët amerikanë, qysh prej Luftës së Dytë Botërore, kanë qenë shumë më shumë të shqetësuar, të pushtuar prej hutimit formal, sesa shkrimtarët amerikanë. Ata kanë qenë një laborator për këdo. Janë shfaqur disa qëndrime të reja. Ajo që duket qartë është fakti që nëse e acaroni një problem, e përkeqësoni atë: dalin zgjidhje të reja. Ad Reinhard-i përbën një shembull. Barnett Newman-i, duke proceduar me reduktimin, ose Frank Stella që turret në kahun e kundërt.

Pse kemi një risjellje në vëmendje të fjalës “e re”?

Është barasvlerës me të qenit në gjendje të ndiesh diçka më shumë sesa me risinë, është një lloj prirjeje për zbulim. Ndoshta një zgjedhje e keqe e fjalëve. Tradita e të resë e Rosenbergu-t merret saktësisht me paradokset që kemi në një këtë rast.

Çfarë kuptimi ka në të vërtetë fjala novator, dhe a ka ndonjë kuptim në lidhje me prozën?

E konsideroj si fjalë vlerësuese, nëse nuk është e pasaktë. Dyshoj nëse ka shumë për të zbuluar përtej kombinimeve të reja të teknikave tashmë shumë të njohura. “Bëje të re” si një thirrje duket naive sot, një porosi deri diku naive. Nëse një prozë i përket kësaj kohe, një kohe specifike, duket shumë e mjaftueshme ta kërkosh këtë.

Por ka diçka emocionuese tek e reja…

Pak a shumë kështu është, ka drithërima por ndoshta asgjë që zgjat pafundësisht. Mendoj se ka të bëjë me të parit të diçkaje të bërë mirë. Në fund të fundit, ne na pëlqen të shohim diçka të bërë mirë, dhe në letërsi, kur menjëmend është shkruar mirë, ka gjithmonë një element freskie i cili është ndoshta një aspekt i zejes por mund të dalë të jetë aspekt i kohës, mund të dalë të jetë “e reja.”

A ka të bëjë ndopak kjo më përpjekjen tuaj të vazhdueshme për të rishqyrtuar ose ndërlikuar stilin apo praktikën e të shkruarit?

Izolohen aspekte të procesit, i sheh ato veçmas, pastaj shqetësohesh për këtë apo atë. Është si në rastin e një skulptori që papritmas vendos të përdor zgjyrë. Zgjyra nuk është vlerësuar plotësisht më parë në përjashtim të kohëve të fundit. Roger Angell-i më pyeti një herë se pse kisha kish përdorur një hapësirë jo të zakontë mes fjalive të një tregimi që i kisha dhënë dhe unë i thashë që kjo ishte një mënyrë për të mbajtur gjallë interesin në shkrimin e tregimeve.

Keni thënë që e shijoni mësimdhënien mbi procesin krijues ngase shkrimtarët e rinj flasin për shqetësimet e tyre, për atë që po ndodh me ta, sepse kështu ju mësoni prej tyre.

Dhe ata mësojnë nga njëri-tjetri. Sapo kam lexuar një artikull që përcjell mesazhin e nënkuptuar që të mësuarit e shkrimit është një potere mjerane, mashtrim varfërues, dhe ndoshta kështu është në disa raste, por unë nuk do të doja kurrë që kjo të merrej si një e vërtetë e përgjithshme. Në City College ku jap mësim në seminare me të diplomuar universitarë, studentët që ndjekin kursin e shkrimit janë po aq seriozë dhe më përkushtim të njëjtë me atë të studentëve universitarë. Ndoshta shkrimi nuk mund t’u mësohet të tjerëve, por redaktimi mund të mësohet-sikurse lutja, agjërimi dhe vetësakrifikimi. Nocionet e të ndyrës mund të mësohen. Etika.

Të gjitha këto janë diçka e re në universitete, nuk ekzistonin kur unë ndiqja studimet, por rrallë ndodh të jetë diç e mjerë.

Ndjesitë tuaja për të renë janë të dyvlershme.  

Ndoshta është kështu por kini parasysh që unë kam rënë në kontakt herët me një kryqëzatë pothuajse fetare, lëvizja Moderniste në arkitekturë, e cila, po ta themi me fjalët më të mira të mundshme, nuk doli siç pritej të ishte. Bauhaus-ët, Mies van der Rohe dhe ndjekësit e tij, Frank Lloyd Wright dhe ndjekësit e tij, Le Corbusier, të gjithë përfytyruan jo thjesht ndërtesa madhështore por një arkitekturë që do të rrezikonte një përmirësim radikal të ekzistencës njerëzore. Ndërtesat duhej të ndikonin në shoqëri, ta ndryshonin atë në mënyra pozitive. Asnjë prej këtyre nuk ndodhi dhe në të vërtetë u manifestua një prirje totalitare jo edhe aq e parëndësishme. Kemi një kamp universitar fare të ri jo shumë larg prej këtej, të cilin studentët e quajnë, shumë me të drejtë, Alphaville. Arkitektët në një farë mënyre menaxhuan të frikshmen. Tani përdoren shprehje si “projektim”, ose “planifikim” i mirë, terma shumë të ngarkuar dhe të çuditshëm. Ekziston një dyvlershmëri. Reynolds Price tek Times tha për tregimin tim “Muzika e re” se ishte për të renë sa është dhimbja e dhëmbit. Ai nuk e kuptoi humorin, i cili nënkupton që gjithmonë ka një muzikë të re-muzika e re shfaqet çdo dhjetë minuta.

Çfarë bën që të nisin tregimet tuaja?

Gjëra të larmishme. Për shembull, sapo kam përfunduar shkrimin e një proze për një perandor kinez, të ashtu-quajturin Perandori i Parë, Ch’in Shih Huang Ti. Ideja më erdhi drejtpërdrejt nga një studim i gruas time mbi  politikën mjekësore në Chinatown-për këtë ajo akumuloi të gjitha llojet e materialeve mbi kulturën kineze, historinë kineze, dhe unë nisa të marr aty-këtu gjëra që më tërhiqnin syrin. Ky është perandori që rrethoi varrin e tij me një ushtri gjigante me ushtarë terrrakote dhe këtë varr kinezët e zbuluan vetëm para pak vitesh. Varri, me sa di unë, ka nevojë akoma për gërmime, por shkalla e këtij zbulimi të jep shenja të qarta të në lidhje me masën e imagjinatës së këtij njeriu, ambicies së tij. Ndërsa mësova më shumë për të-“mësova” se një pjesë e madhe e asaj që po lexoja ishte një histori pasigurie-pata një ndjesi të perandorit që nxitonte nga pallati në pallat, e çova në rreth dyqind vende të vjetra, duke i përshkuar thuajse me vrap, ndërsa kujdesej për projektet e tij, intrigat, makinacionet. Ai ka tmerrësisht, tmerrësisht nevojë për kohë, në aspektin fizik dhe në aspektin që shumë prej përpjekjeve të tij janë strategji kundër vdekshmërisë. Varri në vetvete, është një strategji, sikurse është imponimi i projektit të tij në popull, të dhënat specifike në lidhje me sa të gjera duhet të jenë kapelet, sa të gjera duhet të jenë karrocat, dhe kështu me radhë. “Perandori” mund të konsiderohet si një version tjetër i tregimit që kam shkruar mbi Cortés-in dhe Montezuma-n[2], dhe të dyja mund të merren si poshtëshënime të Babai i vdekur, një tjetër perandor.

Me fjalë të tjera, ju bëni detyrat tuaja të shtëpisë.  

Mendoj që të gjithë i bëjnë. Bëhet një kërkim që të zbulon gjëra kundrejt të cilave mund të reagosh, t’i pranosh ose t’i kundërshtosh. Montezuma dhe Cortés-i im ka gjasa të jenë figura më fisnike se sa mund të lejojnë të jenë historianët e përgjegjshëm, po shpresoj që janë bindës. Ka versione që kundërshtojnë njëra-tjetrën në lidhje me mënyrën se si vdiq Montezuma. Tek tregimi im ai vdes me anë të një guri që ishte hedhur në ajër, me gjasë nga një prej nënshtetasve të tij. Një version alternativ është që e vranë spanjollët. Parapëlqej të besoj versionin e parë.

Sipas jush miqësia Cortés-Montezuma ka qenë një realitet, dhe jo thjesht një çështje e manipulimit politik?

Nuk ka shumë dyshim që Cortés-i ishte një mjeshtër i manipulimit. Megjithatë, ai duket të ketë qenë me të vërtetë i impresionuar nga Montezuma. Kur lexoni historinë që rrëfen Bernal-i për pushtimin, aty zmadhohen në një mënyrë shumë respektuese cilësitë e Montezumës, si prifti-mbret në qendër të një institucioni të mirëmenduar fetar/politik, kundrejt të cilit Cortés-i ishte mrekullisht i topitur. Është njësoj sikur të marshoni në Salt Lake City-n e sotëm në krye të një grupi të vogël guximtarësh, të dëgjoni me mirësjellje dhe interes një koncert të korit të Mormon Tabernacle, duke u ulur në radhën e parë, dhe më pas të vringëllosh shpatën dhe të shpallësh shtetin e Utah-it si shtet që studiohet nga shkenca pjesë e botës së shkencës.

Sapo të keni shkruar një tregim, a ia tregoni ndokujt?

Së pari ia tregoj gruas. Nëse ajo ka një reagim jo të mirë, atëherë unë i kthehem përsëri dhe përsias se ku kam gabuar. Kohë pas kohe, ia tregoj çfarë kam shkruar Grace Paley-t. Skenën tek Babai i vdekur kur Tom dhe Julie bëjnë dashuri ia tregova Gracey Paley-t sepse nuk kisha shkruar kurrë një episod seksual më parë. Ajo tha që ishte në rregull.

Pse është kaq e vështirë për shkrimtarët të shkruajnë për seksin?

Barasvlerës të zbehtë mund të gjenden me raste. Në fragmentin që përmenda unë u mbështeta në ekstravagancën e fjalëve, por një ekstravagancë e ftohtë. Ose mund të jepet në mënyrë jo të drejtpërdrejtë-imazhi mendor i një adoleshenti i prindërve të tij ose të saj duke bërë dashuri, e cila del diçka sipas bashkimit seksual që bëjnë krokodilët.

Kur e përfundoni një tregim, ju ia dërgoni Roger Angell-it në The New Yorker.

Po, ai shpesh bën sugjerime shumë të mprehta, zakonisht kritikë e fjalive të caktuara.

A ju refuzojnë ndonjë gjë ata?

Sigurisht. Nganjëherë sepse ndonjë prozë nuk është menduar aq thellë sa duhet nga autori, nganjëherë sepse ata thjeshtë kanë gjykim të gabuar. Unë e rishoh një prozë që ata e refuzojnë sidoqoftë me shumë dyshim.

Herë pas here i keni përmbledhur dhe ripërmbledhur tregimet tuaja të paktën deri së fundi, dhe bëni edhe ndryshime të konsiderueshme në tregime të caktuara-dukshëm, kjo ka ndodhur me tregimin “Muzika e re”, sa për të dhënë një shembull të kohëve të fundit. Ku mbështeteni për ta bërë këtë?

Rendi i tregimeve në një libër ka të bëjë më së shumti me shmangien e disharmonisë mes tyre. Është pak a shumë si varja e pikturave në një ekspozitë. Disa piktura sikur luftojnë pikturën tjetër, jo sepse piktura është e keqe por sepse hapësira ose ngjyra e luftojnë. “Muzika e re” në fillim qe dy tregime me personazhe të njëjta. Për versionin e librit shtova rreth gjashtë faqe sepse kishte më shumë për të thënë dhe i kombinova historitë. Ky është rasti kur nuk qëllon në shenjë herën e parë ose madje edhe herën e dytë.

Kjo është një nga dhjetë a më shumë tregimet vetëm me dialogë që keni shkruar. Pse dialogët?

Sepse në këtë rast kemi mundësitë që të jep poezia pa përgjegjësitë e rrepta të poezisë. Dialogët janë të lehta për t’u shkruar, por kemi disa pika delikate edhe në këtë rast.  Ritmet e fjalisë ekspozohen deri-diku në mënyrë të ngurtë, duhet të jenë çuditërisht muzikorë ose ka rrezik ta çoni lexuesin të zhvendoset drejt një toke të pjerrët me shpejtësi të madhe.

Ato janë beketiane. A janë beketiane?

Sigurisht ato nuk do të mund të ekzistonin pa shembullin e dramave të Beckett-it. Po tjetër hall kam unë. Dialogët tek Ditë të lumtura janë më pak abstrakte se ato të dy grave tek Babai i vdekur, të cilat nuk janë aspak reminishencë e Beckett-it dhe u paraprijnë atyre. Ka një nevojë drejt abstraktes që është shumë joshëse.

Arti për artin?

Jo e kam fjalën për atë që mund të gjeni të shkruar nga Gertrude Stein-i dhe zor se e gjeni tjetërkund. Philipe Sollers-i, me Tel Quel[3]  i qaset kësaj në librin e tij Parajsa, pjesë të të cilit i kam lexuar të përkthyera. E kam fjalën për një teknikë që përdor pikat në fletën e bardhë, e tillë që ajo që keni si përfundim nuk janë pika të verdha dhe blu të cilat përzihen për të dhënë në mënyrë optike jeshilen, por kuptime të kombinuara, qoftë me fjalë të pranëvëna në një mënyrë që duket arbitrare qoftë me fraza të renditura kësisoj.

Kompjuteri mund të bëjë një lloj kombinimi të tillë.

Por shumë i dashuri kompjuter nuk e kupton kur kjo del qesharake. Krimbi është Mollë. E vetmja herë kur kam provuar të krijoj diçka në një mënyrë të këtillë ishte proza “Flluskat e kockave” e cila përbëhej nga blloqe frazash të cilat duke u fërkuar me njëra tjetrën bënin një lloj jete acaruese. Nuk do të shpallja se qe një sukses i madh; Henry Robbins-i, redaktori im në atë kohë, donte që unë të mos e përfshija tek libri Jetë qytetëse, por u përfshi, si një lloj raporti laboratorik. Teknikët e kompjuterit kanë një frazë të zhargonit të tyre “fut mbeturinat, flak mbeturinat” “, e cila reflekton llojin e të menduarit të nevojshëm për llojin e punës së tyre; artistët në anën tjetër rrallë i referohen” “aksidentit të lumtur”-një stil i ndryshëm të menduari.

Po kjo nuk përbën sistem mendimi që zgjidh probleme.

Jo, nuk përbën një sistem të tillë mendimi. Po detyra që shtohet nuk është edhe aq të zgjidhen probleme por të bëhen pyetje. Siç thotë Karl Kraus-i, “Shkrimtari, thotë Karl Kraus-i, është njeriu që sheston një enigmë prej një përgjigjeje.” Ka po kështu një element reportazhi, përshkrimi i situatave ose kushteve të reja, por kjo është pak a shumë çështje e identifikimit të tyre më shumë se gjetje e zgjidhjeve. Baudelaire-i vuri re që bulevardet e Parisit kishin pushuar së qeni një mënyrë e vajtjes nga diku në një vend tjetër por ishin kthyer në holle teatrosh, vende ku njeriu ekziston, dhe shkroi për këtë. Kërkimi ka të bëjë me gjetjen e një pyetjeje e cila prodhon dritë dhe nxehtësi.

E gjitha kjo ka të bëjë me një zgjatim të mundshëm të instrumentit krijues. Abstraksioni është një parajsë e vogël të cilën nuk mund ta arrij plotësisht. Si mund të arrihet, për shembull, gjendja e “rrëmujës”? De Kooning e krijon “të rrëmujshmen”  duke goditur pëlhurën e pikturës me një qymyr druri dhe paskëtaj duke njollosur kështu me gishtin e tij të madh dhe të talentuar-në prozë i njëjti gjest ka gjasë të duket thjesht një absurditet. De Kooning ka një fjalor të plotë të sjelljes së pahijshme i cili i mundëson atij të krijoj llojet më të frytshme të kundërshtive. Kjo e çliron atë. Ndërsa në prozë mua më del shumë punë për të dhënë një gotë të thyer.

Çfarë mund të na thoni për përgjegjësinë morale të një artisti? Unë e marrë si të mirëqenë që jeni artist i përgjegjshëm (krahasuar, le të themi, me X-in, Y-në dhe Z-në), por gjithçka tek ju kthehet në ironi, shformim komik, zëra të huaj, fragmentim. Ku shfaqet përgjegjësia e artistit në gjithë këtë shmangie të drejtpërdrejtës?

Nuk shmanget e drejtpërdrejta por tepër-e vërteta. Unë mund të kap vështrimin e ngulitur të syve tuaj dhe të shpall “mos u tundo nga bashkëshortja e fqinjit tënd.” Ju mund të tundni kokën në shenjë miratimi dhe të pranoni me vete se kështu është. Mandej ne mund të hamë një drekë në një lokal aty pranë dhe të jemi gojështhurur në lidhje me X,Y,dhe Z. Ndërkohë nuk do të shpëtojë nga vëmendja fakti që thënia ime zor se e ka zgjeruar kozmosin tënd, që unë jam treguar në kuptimin më të thellë, i përgjegjshëm si ndaj artit dhe jetës ashtu edhe ndaj adulterisë.

Besoj se çdo fjali e imja rrëqethet nga morali në kuptimin që rreket të shpërfaq çka është problematike më shumë se sa të paraqesë një pohim me të cilin duhet të bien dakord të gjitha njerëzit e arsyeshëm. Kjo shpërfaqje mund të jetë shumë e vogël, një fjalë që modifikon një fjalë tjetër, zëvendësimi i ”të tundohesh” me “të lakmosh”, gjë e cila e zhvesh pak adulterinë. Mendoj që përmbajtja e perifrazueshme në art është deri diku e lehtë-“e vockël,” sikurse thotë de Kooning. Mënyra se si gjërat bëhen është thelbësore, ashtu sikurse është modulimi i zërit kur flasim. Kalimi i theksit nga çfarë në si më duket impulsi kryesor në art qysh prej Flaubert-it, dhe nuk është thjesht formalizëm, nuk është aspak sipërfaqësor, është një përpjekje për të mbërritur tek e vërteta, një përpjekje e rreptë. Nuk kemi, duke ndjekur këtë shteg, një univers morali që kemi nëpërmjet dhjetë porosive, por as nuk është se duhet të kemi të njëjtën gjë përderisa atë e kemi tashmë. Dhe kjo përpjekje është skeptike në vetvete aq sa duhet të jetë. Në këtë shekull është theksuar shumë jo ajo që duhet të dimë por të diturit që metodat tona janë në vetvete të diskutueshme-Kënga jonë e Këngëve është Parimi i Pasigurisë.

Po kështu, ka shumë gjasa të ndodhë që të mos arrihet të kuptohet ose të keqkuptohet vazhdimisht ajo që një artist bën. Më kujtohet përvoja me një shfaqje të përmasave të mëdha të Barnett Newman-it para disa vitesh bashkë me Tom Hess-in dhe Harold Rosenberg-un, e kishim zakon të merrnim pjesë në shfaqje të tilla pas drekash të gjata, drekash të liga të cilat nuk i kemi më, dhe unë u paraqita gjatë shfaqjes si një idiot i çertifikuar, dhe s’arrija të kuptoja dot entuziazmin e tyre. E admiroja guximin e tyre, por me vete isha duke mërmëritur”fasadë, fasadë, fasadë shumë shkëlqimtare kjo por mbetet veçse një fasadë.” E kisha gabim, nuk kuptova thelbin e asaj që donte të përcillte Newman-i, atë që Tomi e quante si përpjekje e Newman-it drejt sublimes. Diçka që fillova ta kuptoj më vonë. Njeriu nuk është se e pëlqen Proust-in apo Kanadanë pas një takimi të vetëm me to. Për t’u kthyer tek pyetja juaj; Nëse do t’u shija drejt në sy dhe t’u thosha “bukuria e grave ë bën adulterinë një detyrë serioze dhe të dhimbshme”,” atëherë do të kishim fillimin e një thënieje të frytshme.

Wordsworth-i ka folur për rritjen “të ushqyer njëlloj prej bukurisë dhe frikës,”  dhe ai rendiste përvojat e frikshme të parat;  por ai ka thënë gjithashtu se tema e tij parësore ishte “mendja e Njeriut.” A nuk shkruani ju më shumë për mendjen se sa për botën e jashtme?

Është një mënyrë e zakonshme gjykimi, shkruaj për ndikimin e njërës tek tjetra-subjektiviteti im që ndeshet me subjektivitetin e tjetrit, apo në prirjen e përgjithshme të kohës. Ju ekzistoni për mua sipas perceptimit që unë kam për ju (dhe në njëfarë mënyre në perceptimin për veten, sigurisht). Kjo është ajo që të bën kureshtar kur thuhet për shkrimtarët, ky është realist, ky tjetri surrealist, ky është super-realist, dhe kështu me radhë. Në fakt, të gjithë janë realistë që japin një pasqyrim të vërtetë të mendjes. Ka vetëm realistë.

Tek Babai i vdekur kaloni në zgrip të një vendi kafkian dhe sugjeroni që Zoti ka dhënë prova që është një baba i keq. Kështu të lini përshtypjen se nuk besoni në Zot ndërsa Kafka besonte.

Epo, realisht, Fantazma e Shenjtë është personazhi im kryesor, ta themi kështu. Nuk mendoj se kam pasur shumë për të thënë për Zotin përpos referimit si një objekt ankese, një konvencioni, dikush kundër të cilit zemërohesh. Babai i vdekur pohon që procesi i krijimit është i lidhur ngushtë me përvojën e shumë ndërgjegjeve të tjera, më të rëndësishmet e te cilave janë në një marrëdhënie të ligjshme dhënieje me veten. Personazhet ankohen për këtë dhe unë shpresoj që kjo është një mënyrë interesante paraqitjeje. Mallkimi i asaj që është, është një truall shpërblyes për një shkrimtar-dëshmon Céline.

Deklaratat e Beckett-it mbi artin nënkuptojnë diçka kureshtjendjellëse: shkrimtarët në të kaluarën u përpoqën dhe kërkuan të përcjellin vë vërteta të fundme (siç bëri Dante-ja) kishin plotësisht të drejtë, por në kohën tonë këto të vërteta nuk ekzistojnë dhe rrjedhimisht artisti duhet të procedojë ndryshe. A ndani me të të njëjtin mendim?

Në dialogët me Duthuit-in, Beckett-i, siç e dini, refuzon atë çka mund të realizohet “në rrafshin e të mundshmes”-si duket sikur kërkon një art që i mjafton intuitës së Asgjësë. Nuk dua ta tejthjeshtëzoj estetikën e tij, për të cilën nuk di asgjë të drejtpërdrejtë, por problemi nuk duket të jetë ai i shpalljes së të vërtetave, apo që të vërtetat ekzistojnë apo jo, por mbizotërimi i intuitës, e cila duket të jetë qendrore, dhe në të njëjtën kohë të krijohet një vepër. Vepra e Beckett-it përbën ankthin që vjen prej boshit. Më vjen ndërmend një thënie e shkrimtarit gjerman Heimito von Doderer: “në fillim ti thyen dritaret. Pastaj bëhesh vetë dritarja.”

Thatë që po shkruani një roman.

Gjithmonë.

Cila është magjepsja që ushtron tek ju forma?

Angazhimi i vazhdueshëm vetëm me një projekt. Romanet nuk janë për mua të lehtë për t’i shkruar. Borëbardha, nëse flasim me terma të rreptë zhanrorë, është novelë, dhe Babai i vdekur nuk është tej mase i gjatë. Romani i ri-ka titullin e hëpërhëshëm Fantazmat-i cili them se nuk do të jetë më si titull. Kam pasur shumë nisje të pasuksesshme, pjesa më e mirë e të cilave është botuar nganjëherë. “Smeraldi”, i cili bën fjale për një shtrigë e cila mbetet shtatzënë nga njeriu në hënë dhe lind një bebe smeraldi 7,335 karat, dhe më në fund mori formën e një tregimi të gjatë.

Cila është dobësia juaj më e madhe si shkrimtar?

Që nuk jap emocion të mjaftueshëm. Kjo është një nga gjërat që njerëzit kërkojnë tek proza, dhe nuk e kanë gabim. E kam fjalën për emocionin e një klasi të lartë, të cilin është vështirë ta hasësh. Po kështu, nuk mund të mos bëj shaka, megjithëse kjo është shumë më e kontrollueshme prej meje se më parë. Dhe sigurisht këto dy dobësi kanë të bëjnë me njëra-tjetrën-shakatë krijojnë qark të shkurtër me emocionin. Unë vlerësoj shumë por nuk krijoj shpesh një lloj prekjeje të nivelit të ulët emocional që thotë shumë. Në fund të librit të Ann Beattie-s[4] Tek zë vendin, për shembull, Jonathan-i shpreh një dëshirë dhe Cynthia pyet Spangle-n se cila ishte dëshira dhe përgjigja është “ajo e zakonshmja, besoj.” Kjo është e bukur.

A ka ndonjë temë  për të cilën do të donit të shkruanit, por nuk e keni bërë akoma?

Folëm qëparë për frikën, një truall i lëvizshëm. Ka gjëra për t’u thënë për të. Nëse i referoheni literaturës psikologjike gjen shumë gjëra-ka shumë literaturë për ankthin, shumë pak për frikën. Ka aforizma. Nietzsche tha që qytetërimi i vë në dispozicion të gjitha gjërat e mira, edhe të frikacakëve, gjë që tingëllon mirë, por edhe përçmuese. Është një temë e vështirë, por e volitshme si temë krijimi. Kësulëkuqen e vogël dikur e dërguan me shportën e saj të shkojë në shtëpinë e gjyshes me një vetëbesim të përsosur; në ditët e sotme do ta dërgonim në rimorkion e një kamioni. Kjo është një kohë e çuditshme. Po udhëtoja me taksi para pak kohësh dhe taksisti mori kthesën në mënyrë shumë të papritur dhe një zotëri i veshur shik që mbante një valixhe zyrtare e goditi me nervozizëm në shenjë proteste pjesën e pasme të taksisë-me një gjest shumë New York-ez. Kështu, taksisti doli nga taksia i gatshëm për t’u zënë dhe zotëria që mban valixhe zyrtare i jep mënjanë palltos së tij, ku për t’u dukur mban një pistoletë në rripin mbajtës së armës. Kjo ndodhi në Park Avenue!

I ndiqni vazhdimisht botimet mbi filozofinë dhe psikologjinë, apo jo?

Jo edhe aq. Përdor një qasje shumë praktike, lexoj çfarëdoqoftë që  mendoj se mund të jetë e dobishme, se mund të nis shkrimin e diçkaje. Lexoj shkrimtarët e tjerë për të parë se çfarë bëjnë ata mirë; kjo më ndihmon, më kujton se pse i hyra kësaj pune para së gjithash. Është më së shumti jo-sistematike.

A ju ka paralajmëruar ndonjë lloj kritike për ndonjë gabim në të shkruar, apo a ju ka  ndihmuar një kritik i veçantë në shkrimin e veprës tuaj?

Po, Diane Johnson-i gjatë redaktimit shumë të kujdesshëm të Ditë madhështore, tha se libri, kishte këtë, atë dhe nuk kishte fotografi. Unë kisha përgatitur disa prej tyre, duke kombinuar tekstet me kolazhet, në kolazhet e Max Ernst-it, me të vërtetë, dhe nuk e kisha kuptuar që kombinimi më kishte rropatur plotësisht. Kësisoj iu ktheva sërish sirtarëve të mi me kolazhe. Megjithatë do të doja të bëja një roman plotësisht me kolazhe, sikur e bëri Ernst-i, thjesht për ushtrim. Një botim sirtari.

Dhe shumë lexues kanë vënë re që ka shumë humor, sikurse shumë të tjerë kanë  vënë re se çdo gjë është shumë e shkurtër. Jam quajtur një miniaturist, një koment i cili nuk para më pëlqen. Lexoj më pak kritikë tani, kritikën në përgjithësi, krahasuar me kohë më përpara. Esetë e Gass-it janë pa dyshim nxitëse, sikurse të Susan Sontag-ut. Kritika e Richard Howards-it është shumë e mirë, shumë e mprehtë-ai e di si bëhen gjërat, dhe çka është më e rëndësishmja, çfarë do të duhej ishte bërë, duke pasur fat.

Kur e pyetën se çfarë aspekti i veprës së tij është shpërfillur, Albert Camus u përgjigj “humori”. Cila do të ishte përgjigja juaj?

Nuk mendoj se është shpërfillur ndonjë aspekt i saj. Ka ekzistuar për një kohë të gjatë  identifikimi im me artistët e pop-it, që nxjerr akoma krye aty-këtu-gjë që më ka bërë të ndihem jashtëzakonisht keq. Kjo duket se nuk ndodh më.

Ka një shkallë pështjellimi ndër kritikë për mënyrën se si të merren me prozën  “postmoderniste”, si t’i vënë një shalë kësaj bishe të egër. Kjo ka ndodhur më parë në historinë e kritikës. Mendoj se do të vazhdojë për një farë kohe.

Çfarë do të thotë të kesh interes për politikën dhe të jesh shkrimtar, në një kohë kur poetët nuk bëjnë që të ndodhë asgjë. Cila është ndjesia që keni për sa i përket lidhjes tuaj me PEN-in për shembull?

Mendoj se ia vlen. Në rang ndërkombëtar PEN-i përpiqet të nxjerrë shkrimtarët prej burgu në rastet kur ata janë flakur atje nga qeveritë për shkak të aktivitetit politik ose letrar, sikurse ndodh shumë shpesh me qeveri të pasigurta ose të papërgjegjshme. Më kujtohet që në kohën kur Richard Howard-i ishte president i qendrës amerikane ai nxori nga burgu dy shkrimtarë filipinas gjatë udhëtimit të tij në Manila-Madame Marcos-i i dorëzoi ata, shoqëruar me ceremoni të bujshme me anë të një banketi deri-diku të çuditshëm shtetëror, u ngrit një perde dhe ata ishin aty. Është një mënyrë përgjimi të sjelljeve të këqija të qeverive, e njëjta gjë që bën Amnesty International-një përpjekje e vazhdueshme, vit pas viti.

Çfarë mendoni për botimin? A e shton impulsin tuaj të krijimit Publishers Weekly? Apo e frenon?  Çfarë mendimi keni për recensionet e librave? Nëse do të shkruanit recensione librash, për kë do të donit të shkruanit?

Për sa i përket materialeve të saposhkruara, mendoj që jam botuar vazhdimisht. Kjo nuk diskutohet por pjesa më e madhe e asaj që botohet në vendin tonë është dokudo dhe kjo stërmbushje e librarive i dëmton shkrimtarët. Të mos përmendim pastaj efektin e  një diete të tillë në stomakun e trurit, nëse je lexues. Por nuk është se mund të ankohesh për këtë shumë; është një pluralizëm i cili lejon që R. Crumb-i, Walter Benjamin-in, William Gaddis-in dhe Julia Child-in të jetojnë në parajsën e botimeve si libër xhepi së bashku. Por në këtë rast po angazhohem në një debat të botuesve, gjë që është qesharake. Më shumë turp do të qe i dobishëm. Për sa i përket recensionit, do të pëlqeja, nëse do të kisha pasur kohën, të kisha shkruar vlerësime për Korrigjimi të Thomas Bernhard-it[5] apo Njeriu i epokës së hekurit të Max Frisch-it[6] ose për një nga librat e Ashbery-t; do të kisha mësuar diçka gjatë këtij procesi.

Në mjediset akademike gjëja më konvencionale është të theksohet vëmendja e medias ndaj Ashbery-t dhe çmimet që ai ka fituar dhe ta paraqesë këtë si provë që poezia po jeton ditë të këqija, që kritika nuk ka standarde, dhe që askush nuk e di se ç’po ndodh.

Ashbery do të qe goxha i vështirë për t’u interpretuar nëse do të ishit kritik. Çmimet dhe gjëra të këtilla janë një shenjë që njerëzit e kuptojnë se ajo që ai po bën është diçka e rëndësishme, edhe nëse ata nuk e kuptojnë saktësisht se çfarë është. Herën e parë që lexova “Tokë e shkretë”, kur isha riosh, nuk kisha as më të vogël ide se çfarë po mbaja në duar, por megjithatë sidoqoftë thashë “Uau!”, apo diç të ngjashme. Mendoj se vetë Elioti ka shkruar për pushtimin prej diçkaje para se ta kuptosh se çfarë është ajo. Ka gjithashtu një reagim tipik negativ ndaj të famshmes që është shumë e zakonshme, dhe e pritshme.

Mendohet që një studiues i kushton të njëjtën rëndësi një artikulli akademik që i kushtoni një proze që shkruani ju, sepse ky është zanati i tij.

Peter Yates-i, kritik muzike, ka thënë që puna e vërtetë e kritikut është të lavdërojë, dhe ajo e cila nuk mund të lavdërohet duhet rrethuar me një heshtje të hijshme, të mirë-menduar. Më pëlqen fort kjo ide.

Përktheu: Granit Zela

[1] Grace Paley është autore e përrmbledhjeve me tregime “Shqetësimet e vogla të njeriut:histori të burrave dhe grave të dashuruar (1959), “Ndryshime të  jashtëzakonshme në minutin e mbramë ((19,75) si dhe “Më vonë, po atë ditë (1985). Megjithëse një zë i rëndësishëm i prozës së shkrutër amerikane, ajo është shumë e famshme për angazhimin e saj kundër luftës në Vietnam, për të cilin u burgos si aktiviste e paqes dhe lëvizjes feministe. Lexuesi është njohur me artin tregimtar të kësaj shkrimtareje në Mehr Licht! Nr. 22 me tregimin “Mungesat”.

[2] Kokuistadori spanjoll Hernando Cortés (1485-1547) e zbarkoi ushtrinë e tij afër Veracruz-it të sotëm më 21 prill, 1519. Në gusht, pasi e konsolidoi pozicionin e tij Cortés-i, në krye të një ushtrie, që nuk kishte më shumë se 350 ushtarë spanjollë, bashkë me disa qindra aleatë indianë, nisi marshimin e tij tokësor drejt kryeqytetit aztek, Tenochtitlán-it (Meksiko Siti i sotëm). Perandori aztek Montezuma II (1480?-1520) hezitoi të pengonte përparimin e Cortés-it, duke i lejuar atij të hynte në kryeqytet në nëntor 1519, pjesërisht ngaqë Montezuma druante se Cortés-i ishte Quetzalcoatl-i, gjapëri me pupla, dikur udhëheqës heroik i Toltec-ëve, kurse atëbotë zot i madh i aztekëve, i cili, sipas legjendës, ishte nisur të lundronte nëpër det, por do t’i kthehej popullit të vet një ditë. Tregimi“ Cortés-i dhe Montezuma” nga i cili është marrë shënimi është përkthyer nga Azem Qazimi në përmbledhjen  “Tregime amerikane të shek. XX”, fq 25-35, Zenit Editions 2006.

[3] Tel Quel (në shqip “siç është”) ishte një periodikët avangardë të letërsisë, themeluar në vitin 1960-të në Paris nga Philippe Sollers dhe Jean-Edern Hallier. “Tel Quel” u ndikua nga një numër shkrimtarësh dhe meendimtarësh revolucionarë që synuan të kritikonin rreptë kushtet e kohës kur jetonin si Immanuel Kant, Jean-Jacques Rousseau, George Hegel, Karl Marx, Vladimir Lenin, Freud, Friedrich Nietzche, Franz Kafka, Antonin Artaud, George Batailles, James Joyce, Jacque Lacan. Pjesa më e madhe e shkrimeve të tyre theksonte metaforën e të gjitha gjuhëve dhe shkatërrimin e sistemeve të kontrollit. Tel Quel u botua deri në vitin 1982.

[4] Anne Beattie, shkrimtarja më vitale e kohës sonë në gjininë e tregimit, siç e quan Margaret Atwood-i, është sjellë në shqip nga Ilir Sofroni me tregimin “Janusi”, shkëputur nga përmbledhja me tregime “Ku mund të më gjesh&tregime të tjera”, në Mehr Licht! Nr.20.

[5] Thomas Bernhard (1931-1989) romancier dhe dramaturg austriak, një nga autorët më të rëndësishëm gjermanisht-folës të periudhës së pasluftës. Romani “Korrigjimi” u botua së pari në anglisht në vitin 1979, dhe është një roman novator ku dallohen ngjashmëritë me Kafka-n, Beckett-in dhe modernistët evropianë me personazhe komikë dhe absurdë shumë herë me rrënjë në realitete historike dhe gjeografike.

[6] Max Frisch (1911-1991) është dramaturg dhe romancier i njohur që shihet si përfaqësues i rëndësishëm i letërsisë gjermane të pasluftës me të cilin lexuesi i revistës tonë është njohur në nr. 19 të saj me tregimin “Çifuti nga Andora”. Romani “Njeriu i epokës së hekurit” ndërton një vizion të fuqishëm të vendit tonë në botë duke kombinuar banalitetin e jetës së brendshme të një plaku me faktet objektive që ai gjen në librat që lexon në shtëpinë e tij të izoluar..