Dominantja

(Foto ilustruese)

Roman Jakobson*

Tri fazat e para të kërkimit formalist kanë qenë karakterizuar, shkurtimisht, si vijon: 1. Shqyrtim i aspekteve tingullore të një vepre letrare; 2. Probleme të kuptimit brenda kornizës së poetikës; 3. Integrimi i tingullit dhe kuptimit në një njësi (tërësi) të pandashme. Gjatë kësaj të fundit (fazës) koncepti i dominantes ishte veçanërisht i frytshëm; ishte një nga konceptet më thelbësore, më të përpunuara dhe më produktive në teorinë e formalizmit rus. Dominantja mund të përkufizohet si elementi vatër i një vepre arti; ajo drejton, përcakton dhe transformon elementet e tjera. Është dominantja që siguron tërësinë e strukturës.

Dominantja specifikon veprën. Tipari specifik i gjuhës së vargëzuar është qartazi modeli (stili) prozodik, forma e tij në vargje. Kjo mund të ngjajë thjesht si një tautologji: vargu është varg.

Megjithatë, ne duhet ta kemi të ngulitur në mendje se elementi që specifikon një lloj të caktuar gjuhe është ai që dominon të tërë strukturën dhe vepron si një përbërës i domosdoshëm dhe i patjetërsueshëm, duke sunduar mbi elementet e tjera dhe duke ushtruar ndikimin e tij të drejtpërdrejtë mbi to.

Megjithatë, vargu, nga ana tjetër, nuk është një koncept i thjeshtë dhe as një njësi e pandashme. Vargu në vetvete është një sistem vlerash dhe si çdo sistem vlerash ka hierarkinë e tij të vlerave të larta dhe të ulëta dhe midis tyre ka edhe një vlerë kryesore, dominanten, pa të cilën (brenda kornizës së një periudhe letrare të caktuar dhe një prirje artistike të caktuar) vargu nuk mund të konceptohet e as të çmohet si i tillë.

Për shembull, në poezinë çeke të shek. XIV shenja e detyrueshme e vargut nuk ishte skema rrokjesore, por rima, megjithëse ekzistonin poema me një numër të pabarabartë rrokjesh, për vargje (të quajtura vargje “të pamatshme”) që, sidoqoftë, ishin konsideruar si poezi, kur kemi parasysh se vargjet e parimuara nuk pranoheshin në këtë periudhë.

Nga ana tjetër, në poezinë realiste çeke të gjysmës së dytë të shek. XIX, rima konsiderohej si një mjet jo i domosdoshëm, ndërsa skema rrokjesore si një element i detyrueshëm dhe i patjetërsueshëm, pa të cilin vargu nuk mund të ishte varg; nga pikëpamja e kësaj shkolle, vargu i lirë gjykohej si një aritmi e papranueshme.

Në ditët e sotme kur çekët kanë kultivuar vargun e lirë modern, as rima dhe as modeli rrokjesor nuk janë element të detyrueshëm për vargun;  tani, elementi i detyrueshëm  mbetet intonacioni – intonacioni bëhet dominantja e vargut.

Nëse do të krahasonim vargun e matur të Aleksandreis së vjetër çeke, vargun e rimuar të periudhës realiste dhe vargun e matur e të rimuar të periudhës së tanishme, atëherë do të vinim re praninë e të njëjtave elemente në të tria rastet: rimës, një skeme rrokjesore dhe një njësie intonative, por të renditura sipas një hierarkie të ndryshme vlerash, një specifikimi të ndryshëm të elementeve të nevojshme dhe të detyrueshme. Janë pikërisht këto elemente specifike që përcaktojnë rolin dhe strukturën e elementëve të tjera.

Praninë e një dominanteje mund ta kërkojmë jo vetëm në veprën poetike të një artisti të veçantë,  jo vetëm në një kanon poetik dhe në tërësinë e normave të një shkolle poetike të caktuar, por gjithashtu edhe në artin e një periudhe të caktuar, parë si një tërësi e veçantë. Për shembull, është e dukshme që në artin e Rilindjes si dominante, si pika më e lartë e kriterit estetik të kohës, shërbente paraqitja nëpërmjet arteve vizuale. Artet  e tjera e drejtonin veten drejt arteve vizuale dhe çmoheshin sipas shkallës së afërsisë me këto të fundit. Nga ana tjetër, në periudhën romantike vlera më e lartë i ishte caktuar muzikës.

Prandaj, poezia romantike u orientua drejt muzikës; vargu i saj ishte muzikalisht i organizuar; intonacioni i vargut imitonte melodinë e muzikës. Ky përqendrim mbi një dominante – e cila, në  të vërtetë, është e jashtme për veprën poetike – ndryshon në thelb strukturën e poemës në lidhje me organizimin tingullor, strukturën sintaktike dhe figuracionin; ndryshon kriteret e organizimit metrik dhe strofik të poemës si dhe të ndërtimit të saj.

Në estetikën realiste dominante bëhet arti verbal dhe, si rrjedhojë, vlerat poetike modifikohen në përputhje me të (dominanten).

Për më tepër, përkufizimi i një vepre artistike, në krahasim me tërësitë e tjera të vlerave kulturore, ndryshon shumë sapo koncepti i dominantes merret si pikënisje.

Kështu, për shembull, marrëdhënia ndërmjet një vepre poetike dhe mënyrave të tjera të komunikimit verbal kërkon një përcaktim më të saktë. Vendosja e shenjës së barazimit mes një vepre poetike dhe funksionit estetik, apo më saktë, funksionit poetik, sa i përket vepra që kanë si mjet shprehje fjalën, është karakteristikë e periudhave që patën si devizë artin e pastër, artin për art, artin që i mjafton vetvetja.

Edhe në hapat e parë të shkollës formaliste, mundej të vëreheshin gjurmë të dukshme të një barazimi të tillë. Mirëpo, ky barazim është, pa dyshim, i gabuar: një vepër poetike nuk mund të kufizohet vetëm në funksionin e saj estetik, sepse ka edhe shumë funksione të tjera. Në të vërtetë, qëllimet e një vepre poetike shpesh janë të lidhura me filozofinë, me didaktikat sociale etj.

Vepra poetike nuk rrudhet vetëm te funksioni i saj estetik, ngjashëm, edhe funksioni estetik nuk kufizohet vetëm në veprën poetike; fjalimi i një oratori, biseda e përditshme, artikujt e gazetave, reklamat, traktatet shkencore – të gjitha këto përdorin elementet estetike, i bëjnë vend funksionit estetik, dhe shpesh i përdorin fjalët në vetvete dhe për vetvete, jo thjesht si mjet preferencial.

Në të kundërt me qëndrimin monist, rri pikëpamja mekaniste, e cila i njeh veprës poetike një shumësi funksionesh dhe e vlerëson veprën, qëllimisht apo padashur, si një grumbullim mekanik funksionesh. Sepse, në fakt, një vepër poetike ka po ashtu një funksion referencial, i cili, ndonjëherë, është vlerësuar prej ithtarëve të këtij qëndrimi si një dokument i thjeshtë mbi  historinë kulturore, marrëdhëniet shoqërore ose si biografi.

Përkundër qëndrimit të njëanshëm të ithtarëve të monizmit dhe pluralizmit, ekziston një pikëpamje e cila ndërthur funksionet e shumëfishta të një vepre poetike me kuptimin tërësor të saj, që do të thotë se i jep rëndësi asaj që i jep veprës poetike njësinë dhe vetëqenësinë e saj.

Nga kjo pikëpamje, një vepër poetike nuk mund të përkufizohet si një vepër që përmbush vetëm një funksion estetik dhe as si një vepër që plotëson një funksion estetik paralelisht me funksionet e tjera, por më saktë ajo përkufizohet si një mesazh verbal, funksioni estetik i të cilit është dominantja e tij.

Sigurisht, shenjat që zbulojnë funksionin estetik, nuk janë të pandryshueshme dhe as gjithmonë të njëjta. Megjithatë, çdo kod poetik, çdo tërësi normash poetike përfshin elemente të domosdoshme dhe të dallueshme, pa të cilat vepra nuk mund të identifikohet si poetike.

Përkufizimi i funksionit estetik si dominante e një vepre poetike na lejon të përcaktojmë hierarkinë e funksioneve të ndryshme gjuhësore brenda veprës poetike.

Në funksionin referencial, shenja ruan një lidhje të brendshme minimale me objektin e shënuar, ndaj shenja në vetvete ka një rëndësi të vogël; nga ana tjetër, funksioni shprehës kërkon një marrëdhënie më të ngushtë dhe më të fortë midis shenjës dhe objektit, si rrjedhojë edhe një vëmendje më të madhe ndaj strukturës së brendshme të shenjës.

Në krahasim me gjuhën referenciale, gjuha emotive, që përmbush kryesish një funksion shprehës, është si rregull më afër gjuhës poetike (që është e orientuar qartazi drejt shenjës si e tillë).

Gjuha poetike dhe gjuha emotive mbulojnë shpesh njëra-tjetrën dhe prandaj këta dy lloje të gjuhës identifikohen jo rrallë në mënyrë të gabuar. Nëse në një mesazh verbal, funksioni estetik luan rolin e dominantes, atëherë ky mesazh mundet të përdorë, pa dyshim, shumë elemente të ligjërimit shprehës, por pastaj këto elemente i nënshtrohen funksionit kryesor të veprës dhe transformohen nga dominantja e tij.

Kërkimet mbi dominanten kanë pasur efekte të rëndësishme në pikëpamjet formaliste mbi evolucionin letrar. Në evolucionin e formës poetike nuk përbën ndonjë problem të madh çështja e zhdukjes së disa elementeve dhe shfaqjes së disa të tjerave sa ç’përbën ajo e procesit të ndërrimit të raporteve në marrëdhëniet e ndërsjella mes elementeve të ndryshme të sistemit, me fjalë të tjera çështja e ndërrimit të dominantes.

Brenda një tërësie të caktuar normash poetike në përgjithësi ose, në veçanti, brenda një tërësie normash poetike të vlefshme për një zhanër të caktuar poetik elementet që në fillim ishin të dorës së dytë bëhen të rëndësishme dhe dalin në plan të parë.

Nga ana tjetër, elementet që në fillim ishin kryesore bëhen shtojcë dhe të parëndësishme. Në punimet e hershme të Shklovskit, një vepër poetike përkufizohej si shumë e procedimeve artistike, ndërsa evoluimi poetik nuk shikohej aspak më shumë sesa zëvendësimi i disa procedimeve me disa të tjera.

Me zhvillimin e mëtejshëm të formalizmit u përpunua koncepti më i saktë për veprën poetike si sistem i strukturuar, si tërësi e organizuar në mënyrë të rregullt sipas hierarkisë së procedimeve artistike.

Evolucioni poetik është zhvendosja e elementeve në këtë hierarki. Kjo hierarki e procedimeve artistike ndryshon brenda suazës së një zhanri të caktuar poetik; ndryshimi ndikon mbi hierarkinë e zhanrit poetik dhe po ashtu ndikon në përhapjen e procedimeve artistike në mes zhanreve të ndryshme.

Zhanret që në fillim ishin të dorës së dytë tani dalin në krye, ndërsa zhanret kanonike zhvendosen prapa. Në një numër të madh të veprave të formalizmit rus përdoret ky këndvështrim për të studiuar periudha të caktuara të historisë letrare ruse. Gugovski shqyrton zhvillimin e poezisë së shekullit XVIII; Tinjanovi dhe Ejhenbaumi, të ndjekur nga dishepujt e tyre, i kushtohen zhvillimit të poezisë dhe prozës gjatë gjysmës së parë; Viktor Vinogradov studion zhvillimin e prozës ruse që nga Gogoli; Ejhenbaumi trajton zhvillimin e prozës  së Tolstoit  përkundër sfondit të zhvillimit të prozës ruse dhe asaj evropiane të kohës.

Imazhi i historisë letrare ruse ndryshon shumë; ajo bëhet pakrahasimisht më e pasur dhe në të njëjtën kohë më e njësuar, më sintetike dhe më e rregullt sa ç’ishin membra disjecta (fragmentet e mbetura) të studimeve të mëparshme letrare.

Sidoqoftë problemet e evolucionit nuk kufizohen në historinë letrare. Çështjet që lidhen me ndryshimet në marrëdhëniet reciproke mes arteve janë çështje që ngrihen për shqyrtim dhe në këtë rast është shumë produktiv shqyrtimi i hapësirave të ndërmjetme mes arteve, për shembull analiza e hapësirës së ndërmjetme mes pikturës dhe poezisë, siç është ilustrimi, ose analiza e hapësirës së ndërmjetme mes muzikës dhe poezisë, siç është romanca.

Më në fund, ngrihet problemi i ndryshimit në marrëdhëniet reciproke që ekzistojnë mes arteve dhe fushave të tjera kulturore që kanë lidhje të afërta me to, veçanërisht  në marrëdhëniet e letërsisë me llojet e tjera të komunikimit verbal. Këtu, paqëndrueshmëria e kufijve, ndryshimi në përmbajtjen dhe shtrirjen e fushave të caktuara, është veçanërisht e dukshme. Në këtë aspekt, zhanret e ndërmjetme ofrojnë për studiuesit një interes të veçantë.

Në disa periudha, zhanre të tilla janë cilësuar si ekstraletrare dhe ekstrapoetike, ndërsa në disa të tjera ato janë parë si letrare për shkak se përmbushin një funksion të rëndësishëm letrar që ka të bëjë me praninë  e elementeve të nevojshme në letërsi (belle lettres), ndonëse forma letrare kanonike janë pa këto elemente.

Si zhanre të tilla të ndërmjetme janë për shembull forma të ndryshme letërsisë intime – letrat, ditarët, shënimet, mbresat e udhëtimeve etj.  – të cilat, në disa periudha (për shembull, në letërsinë ruse të gjysmës së parë të shekullit XIX) ushtruan një funksion të rëndësishëm brenda sistemit të vlerave letrare.

Më fjalë të tjera, ndryshimet e vazhdueshme në sistemin e vlerave artistike diktuan ndryshime të vazhdueshme në vlerësimin e fenomeneve të ndryshme të artit. Ajo që nga pikëpamja e sistemit të vjetër ishte gjykuar si e paarrirë, diletante, jo normale ose thjesht e gabuar; ajo që ishte konsideruar si heretike, dekadente dhe e pavlerë, mundej që nga perspektiva e sistemit të ri t’ia dilte të përshtatej si një vlerë pozitive.

Vargjet e lirikëve të romantizmit të vonë rus, Tjutçev dhe Fet, ishin fshikulluar nga kritikët realistë për gabimet dhe shkujdesjet e tyre. Turgenjevi, kur botoi poemat e veta, iu desh të korrigjonte ritmin dhe stilin e tyre me qëllim që t’i përshtaste ato me rregullat mbizotëruese të kohës. Botimi që Turgenievi u bëri këtyre poemave u bë varianti kanonik dhe deri në epokën tonë tekstet origjinale nuk ishin ndrequr,  rehabilituar dhe njohur si hapi i parë drejt një konceptimi të ri të formës poetike.

Filologu çek J. Kral, nisur nga pikëpamja e poetikës realiste, hodhi poshtë  vargun e Erbenit dhe Çelakovskit si të gabuar dhe të pavlerë, ndërsa në epokën moderne këto vargje u vlerësuan pikërisht për ato elemente (tipare) që poetika realiste i kishte dënuar.

Veprat e kompozitorit të madh rus Musorgskit nuk përputheshin me rregullat e orkestrimit muzikor të shekullit XIX dhe Rimskij Korsakov, mjeshtri i teknikës së kompozicionit, i ripunoi ato në përshtatje me shijen e kohës së tij. Megjithatë brezi i ri ka mbështetur vlerat e sjella nga Musorgskij, por të hequra përkohësisht nga ripunimi i  Rimskij Korsakovit.

Ndryshimi, transformimi dhe marrëdhënia ndërmjet elementeve të veçanta artistike u bë çështja kryesore në punimet e formalistëve. Ky aspekt i analizës formaliste në fushën e gjuhës poetike luajti një rol nismëtar dhe i hapi rrugë kërkimit gjuhësor në përgjithësi, duke nxitur  kapërcimin e  hendekut ndërmjet metodës diakronike historike dhe metodës sinkronike. Ishin studimet formaliste që provuan qartazi se ndërrimi dhe ndryshimi nuk janë formulime historike (në fillim ishte A pastaj A1 u vendos në vend të A-së), por që ndërrimi është një faktor i drejtpërdrejtë i fenomenit sinkronik, një vlerë artistike e përshtatshme.

Lexuesi i një poeme apo shikuesi i një pikture është i vëmendshëm ndaj dy rregullave: së pari, ndaj modelit tradicional dhe, së dyti, ndaj risisë artistike që vjen si shmangie nga ky model. Pikërisht kundër kësaj tradite, nis e konceptohet risia. Studimet formaliste sollën në dritë faktin se kjo ruajtje dhe shkëputje e njëkohshme nga tradita përbën esencën e çdo vepre të re arti.

Marrë nga “Language in literature”, R. Jakobson, Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England 1987

Përktheu: V. Osja


RELATED POST

Your email address will not be published. Required fields are marked *


The reCAPTCHA verification period has expired. Please reload the page.