Foto ilustruese

Jorge Luis BORGES

“Dhe në qoftë se ai jetën do ma merrte, unë atij do t´i besoj.” Jobi 13:15

Emri im është Otto Dietrich zur Linde. Një nga të parët e mi, Christoph zur Linde, ra në mësymjen e kalorësisë që solli fitoren e Zondorf-it. Stërgjyshi im nga nëna, Ulrich Forkel, u vra nga snajperët francezë në pyjet e Marchenoir-it, ditët e fundit të 1870-s; im atë, kapiteni Dietrich zur Linde, u shqua në rrethimin e Namur-it, në 1941-n, dhe, dy vite më vonë, në lundrimin nëpër Danub [1].

Sa për mua, unë do të pushkatohem si torturues dhe vrasës. Gjykata ka vepruar me drejtësi; që në fillim, unë u deklarova fajtor. Nesër, kur akrepat e orës së burgut të kenë shënuar nëntë, unë do të kem hyrë në portat e vdekjes; është e natyrshme që të mendoj për të parët e mi, meqenëse tani ndodhem kaq pranë hijeve të tyre, meqenëse në njëfarë mënyre unë jam ata.

Gjatë procesit gjyqësor (i cili për fat të mirë nuk zgjati shumë) nuk fola; të shfajësohesha, në atë pikë, thjesht do të kishte vonuar vendimin dhe do të ngjante si një burracakëri. Tani gjërat kanë ndryshuar; këtë natë paraprijëse të ekzekutimit tim, mund të flas pa frikë. Nuk mëtoj falje, pasi unë nuk kam faj, por dua që të më kuptojnë. Ata që do dinë të më mbajnë vesh, kanë për ta kuptuar historinë e Gjermanisë dhe historinë e së ardhmes së botës. Unë e kam të qartë se raste si ky imi, kaq i veçantë dhe i jashtëzakonshëm tani, shumë shpejtë kanë për të qenë më se të rëndomtë. Unë nesër do të vdes, por ama jam një simbol i brezave të ardhshëm.

Kam lindur në Marienburg, në vitin 1908. Dy pasione, gati të harruara tash, më kanë bërë që t´i përballja me guxim dhe madje me gëzim shumë vite të kobshme: muzika dhe metafizika. Nuk mund t´i përmend dot të gjithë bamirësit e mi, por janë dy emra, të cilët nuk pranoj që të mos i përmend: Brahms-i dhe Schopenhauer-i. Frekuentova gjithashtu dhe poezinë; atyre emrave dua t´u shtoj edhe një emër tjetër të madh gjermanik. William Shakespeare. Më parë, më interesoi teologjia, por, prej asaj disipline fantastike (dhe besimit të krishterë), më shmangu njëherë e përgjithmonë Shcopenhauer-i, me arsye të drejtpërdrejta dhe Shakespeare-i e Brahms-i, me shumëllojshmërinë e pafund të botës së tyre.

Por, kushdo që shtanget i mrekulluar, i drithëruar nga butësia dhe mirënjohja, përballë çdo pjese së veprës së këtyre fatlumëve, le ta marrë vesh se edhe unë u shtanga atje, unë i urryeshmi.

Aty nga 1927-a, hynë në jetën time Nietzsche dhe Spengler-i. Një shkrimtar i shekullit XVIII thotë se askush nuk dëshiron t´i detyrohet asgjë bashkëkohësve të tij; unë, për ta çliruar veten nga një ndikim që e ndieja se më shtypte, shkrova një artikull të titulluar “Abrechnung mit Spengler”, në të cilin vija në pah se monumenti më i qartë i tipareve, të cilat autori i quan faustike, nuk është drama e larmishme e Goethe-s [2], por një poemë e shkruar qysh para njëzet shekujsh, “De rerum natura”. Sidoqoftë, i dhashë të drejtë sinqeritetit të filozofit së historisë, shpirtit të tij thelbësisht gjerman (kerndeutsch), ushtarak.

Në 1929-n hyra në Parti. Nuk do them shumë për vitet e mia të formimit. Për mua qenë më të vështira sesa për shumë të tjerë, meqenëse, ndonëse nuk e kam të mangët guximin, më mungon çdo prirje për dhunë. Gjithsesi, e kuptova se ishim në prag të një kohe të re dhe se kjo kohë, e krahasueshme me epokat e fillimit të Islamit apo Krishtërimit, kërkonte njerëz të rinj. Individualisht, nuk i duroja dot kolegët e mi; më kot u mundova të arsyetoja se në sy të qëllimit të lartë që na bashkonte, nuk ishim individë.

Teologët sigurojnë se, nëse vëmendja e Zotit do të shmangej qoftë edhe një sekondë nga dora ime e djathtë që po shkruan, kjo do të rikthehej tek hiçi, sikur ta bënte shkrumb e hi një zjarr pa dritë. Askush nuk mund të ekzistojë, them unë, askush s´mund të shijojë një gotë ujë apo të ndajë një copë bukë, pa ndonjë arsye. Kjo arsye është e ndryshme për çdo njeri; unë prisja luftën e pamëshirshme që do të vinte në provë besimin tonë. Më mjaftonte të dija se unë do të isha një ushtar i betejave të saj. Ndonjë çast pata frikë se mos na zhgënjente burracakëria e Anglisë dhe Rusisë. Rastësia, apo fati, e thuri ndryshe të ardhmen time: më një mars të 1939-s, në të ngrysur, në Tilsit ndodhën trazira, të cilat gazetat nuk i përmendën; në rrugicën prapa sinagogës, dy plumba më përshkuan këmbën, të cilën u desh të m´a prisnin [3]. Pak ditë më vonë, hynin në Bohemi trupat e ushtrisë sonë; në momentin që sirenat po e shpallnin këtë, unë gjendesha shtruar në spitalin sedentar, duke u përpjekur ta humbja dhe ta harroja veten nëpër librat e Schopenhauer-it. Simbol i fatit tim të zbrazët, një mace e fryrë dhe qullashe flinte në parmakun e dritares.

Në vëllimin e parë të “Parerga und Paralipomena” rilexova se gjithë ngjarjet që mund t´i ndodhin një njeriu, që nga çasti i lindjes deri në atë të vdekjes, janë paracaktuar prej tij. Kësisoj, çdo shkujdesje është e vullnetshme, çdo takim i rastësishëm është i përcaktuar, çdo poshtërim është një pendesë, çdo dështim është një fitore e mistershme, çdo vdekje është një vetëvrasje. Nuk ka ngushëllim më të zgjuar sesa mendimi që i kemi zgjedhur vetë fatkeqësitë tona; kjo teleologji individuale na zbulon një rregull të fshehtë dhe na ngatërron mrekullisht me hyjnoren. Ç´qëllim i panjohur (vrava mendjen) më shpuri të gjeja atë buzëmbrëmje, ata plumba dhe atë gjymtim? Nuk ishte frika nga lufta, këtë e dija; ishte diçka më e thellë. Më në fund besova se e kuptova. Të vdesësh për një besim është më e thjeshtë sesa të jetosh tërësisht me të; të luftosh kundër bishave në Efes është më e lehtë (mijëra martirë të errët e bënë) sesa të jesh Pali, shërbëtor i Jezu Krishtit; një akt i vetëm është më pak sesa tërë orët e jetës së një njeriu. Beteja dhe lavdia janë “lehtësira”; më e vështirë se sipërmarrja e Napolonit qe ajo e Raskolnikovit. Më shtatë shkurt të 1941-shit u emërova nëndrejtor i kampit të përqendrimit të Tarnowitz-it.

Ushtrimi i asaj detyre nuk qe diçka e këndshme për mua; por kurrë nuk e bëra gabimin që të tregohesha i pakujdesshëm. Frikacaku provohet mes shpatave; i mëshirshmi, i dhembshuri, kërkon provimin e burgut dhe të dhimbjes së tjetrit. Nazizmi, thellë në vetvete, është një ngjarje morale, një zhveshje nga njeriu i vjetër, i cili është plot vese, për t´u veshur me njeriun e ri. Në mes të betejës është i zakonshëm ai mutacion, mes thirrjeve të kapitenëve dhe poteres; por ama jo në një birucë të plogësht, aty ku dhembshuria tinëzare na tundon me përzemërsira të hershme. Jo më kot po e shkruaj këtë fjalë; dhembshuria për njeriun më të lartë është mëkati i fundit i Zarathustrës. Gati-gati e bëra këtë mëkat (e pranoj) kur na sollën nga Breslau poetin e shquar David Jeruzalem.

Ky ishte një burrë pesëdhjetë vjeçar. I skamur nga pasuritë e kësaj bote, i përndjekur, i përbuzur, i përgojuar, talentin e tij ia kishte kushtuar këndimit të lumturisë. Mesa mbaj mend, më duket se Albert Soergel-i, në veprën “Dichtung der Zeit”, e krahasonte me Whitman-in. Krahasimi nuk është i goditur; Whitman-i e kremton universin në një mënyrë të parakohshme, të përgjithshme, gati mospërfillëse; Jeruzalemi i gëzohet çdo gjëje, me një dashuri të imtësishme. Asnjëherë nuk bie pre e enumeracioneve, e katalogëve. Ende mund t´i përsëris shumë prej gjashtërrokëshave të asaj poeme aq të thellë, e cila titullohet “Tse Yang-u, piktori i tigrave”, që është si e vijëzuar me tigra, që është si e mbushur dhe e përshkuar nga tigra të tërthortë dhe të heshtur. Nuk kam për ta harruar as monologun, “Rosencrantz-i flet me Engjëllin”, në të cilin një huadhënës londinez i shekullit XVI përpiqet kotësisht, teksa po vdes, të shfajësojë mëkatet e veta, pa dyshuar hiç se arsyeja e fshehtë e jetës së tij ishte që t´i frymëzonte njërit prej klientëve të vet (të cilin e ka parë një herë të vetme dhe tani as që e mban mend) personazhin e Shylock-ut. Një burrë me ca sy të paharrueshëm, me një lëkurë ngjyrë ulliri, me mjekër gati të zezë, David Jeruzalemi ishte prototipi i hebreut sefardi, edhe pse u përkiste Ashkenazive të shthurur dhe të urryer. U tregova i ashpër me të; nuk lejova që të më zbuste as dhembshuria e as lavdia e tij. Para shumë vitesh, kisha kuptuar se s´ka gjë në botë që të mos jetë filiza e një Ferri të mundshëm; një fytyrë, një fjalë, një busull, një reklamë cigaresh, mund ta çmendnin një njeri, nëse ky nuk do mundej t´i harronte dot. A nuk do të qe i çmendur një njeri që do të imagjinonte pa pushim hartën e Hungarisë? Vendosa që këtë rregull t´ia shtoja regjimit disiplinor të shtëpisë sonë dhe [4]… Nga fundi i 1942-shit, Jeruzalemi u çmend; më një mars të 1943-shit, mundi të vetëvritej [5].

Nuk e di a e kuptoi Jeruzalemi se nëse unë e shkatërrova atë, e bëra për të shkatërruar dhembshurinë time. Para syve të mi, ai nuk ishte një njeri, madje nuk ishte as hebre; ishte shndërruar në simbolin e një zone të neveritshme të shpirtit tim. Unë dhashë shpirt bashkë me të, unë vdiqa me të, në njëfarë mënyre unë e humba veten me të; prandaj, isha i pamëshirshëm.

Ndërkohë, rreth nesh silleshin ditët dhe netët e lavdishme të një lufte të lumtur. Në ajrin që frymonim kishte një ndjenjë të ngjashme me dashurinë. Sikur deti befasisht të qenkësh aty pranë, kishte një mahnitje dhe një ndezje gjaku. Ato vite, gjithçka ishte ndryshe; madje edhe shija e ëndrrave. (Unë, ndoshta kurrë nuk arrita të jem krejtësisht i lumtur, por është e ditur se fatkeqësia ka nevojë për parajsat e humbura.) Nuk ka njeri që të mos aspirojë të jetë i plotësuar, domethënë, të mos synojë shumën e tërë përvojave që mund të ketë një njeri; nuk ka njeri që të mos ketë frikë se mund të ngelet i zhgënjyer prej ndonjërës nga pjesët e asaj pasurie të pafund. Por brezi im e pati gjithçka, sepse në fillim iu dha lavdia dhe më pas humbja.

Në tetor apo nëntor të 1942-shit, im vëlla Friedrich vdiq në betejën e dytë të El Alamein-it, në ranishtat egjiptiane; muaj më vonë, një bombardim ajror shkatërroi shtëpinë tonë të lindjes; një tjetër, nga fundi 1943-shit, shkatërroi laboratorin tim. I sulmuar nga kontinente të mëdha, vdiste Rajhu i Tretë; dora e tij u ngrit kundër të gjithëve dhe duart e të gjithëve kundër tij. Atëherë, ndodhi diçka e pazakontë, që besoj se tani e kuptoj. Unë mendoja se isha i zoti ta rrëkëlleja kupën e zemërimit, por tek llurba në fund të kupës më ndali një shije e papritur, shija e mistershme dhe gati e tmerrshme e lumturisë. Përsiata shpjegime të ndryshme; asnjëra nuk më mjaftoi. Mendova: “Më pëlqen humbja, sepse fshehtësisht e di që jam fajtor dhe vetëm ndëshkimi mund të më çlirojë”. Mendova: “Më pëlqen humbja, sepse është një fund dhe unë jam shumë i lodhur”. Mendova: “Më pëlqen humbja, sepse ka ndodhur, sepse me fije të panumërta është e lidhur me gjithë ngjarjet që janë, që qenë, që do të jenë, sepse të qahesh apo të mos pranosh qoftë edhe një fakt të vetëm real, do të thotë të blasfemosh ndaj universit”. Këto arsye përsiata, deri sa u ndesha me të vërtetën.

Është thënë se të gjithë njerëzit lindin aristotelikë ose platonikë. Kjo është njësoj si të deklarosh se nuk ka debat me temë abstrakte që të mos jetë një çast nga polemika e Aristotelit dhe Platonit; përgjatë shekujve dhe hapësirave, ndryshojnë emrat, dialektet, fytyrat, por ama jo kundërshtarët e përjetshëm. Gjithashtu dhe historia e popujve ka një vazhdimësi sekrete. Arminio, kur i theri në një moçalishte legjionet e Varos, nuk e dinte që ishte pararendësi i një Perandorie Gjermane; Luteri, përkthyes i Biblës, as që e shkonte ndërmend se qëllimi i tij ishte të mbrunte një popull që do ta shkatërronte njëherë e përgjithmonë Biblën; Christoph zur Linde, të cilin e vrau një plumb moskovit në 1758-n, bëri gati në njëfarë mënyre fitoret e 1914-s; Hitleri besoi se luftonte vetëm për “një” vend, por luftoi për të gjithë, madje edhe për ata që sulmoi dhe përbuzi. S´ka rëndësi nëse uni i tij nuk e dinte, e dinte gjaku i tij, vullneti i tij.

Bota po jepte shpirt nga judaizmi dhe nga ajo sëmundja e judaizmit, që është feja e Jezu Krishtit; ne i mësuam dhunën dhe besimin e shpatës. Ajo shpatë na vret dhe jemi të ngjashëm me magjistarin, i cili thur një labirint dhe është i detyruar të endet nëpër të deri në fund të ditëve të tij apo me Davidin që e gjykon një të panjohur dhe e dënon me vdekje dhe pastaj dëgjon sekretin: “Ai njeri je ti”. Duhen shkatërruar shumë gjëra për të ngritur një rregull të ri; tani e dimë se Gjermania ishte njëra nga ato gjëra. Kemi dhënë diçka më tepër se jetën tonë, kemi dhënë vetë fatin e atdheut tonë të shtrenjtë. Le të mallkojnë e të qajnë të tjerët; unë ngazëllehem që dhuntia jonë është qarkore dhe e përsosur.

Tani, mbi botë po qëndron pezull një epokë e egër. E mbrujtëm ne, ne që tani jemi viktima e saj. E ç´rëndësi ka që Anglia është çekani dhe ne kudhra? E rëndësishme është që të drejtojë dhuna, jo druajtjet servile të krishtera. Nëse fitorja dhe padrejtësia dhe lumturia nuk qenkan për Gjermaninë, le të jenë për të tjerët. Ekzistoftë qielli, edhe në qoftë ferri vendi ynë.

Këqyr fytyrën time në pasqyrë për të ditur se kush jam, për të ditur se si do të sillem pas pak orësh, kur të përballem me fundin. Mishi im mund të ketë frikë; unë, jo.

————————————————————————–

1. Është domethënëse mospërmendja e paraardhësit më të shquar të rrëfyesit, teologut dhe hebraistit Johannes Forkel (1799-1846), i cili futi dialektikën e Hegelit në krishtologji dhe varianti letrar i të cilit i disa prej Librave Apokrifë meritoi censurën e Hengstenberg-ut dhe miratimin e Thilo-s dhe Geseminus-it. (Shënim i botuesit.)
2. Kombe të tjera jetojnë me pafajësi, në vetvete dhe për vetveten, si mineralet apo meteorët, kurse Gjermania është pasqyra universale që i përthith të gjitha, vetëdija e botës (das Weltbewusstsein). Goethe është prototipi i kësaj kuptueshmërie ekumenike. Nuk e kritikoj, por nuk shoh tek ai, njeriun faustik të tezës së Spengler-it.
3. Nën zë thuhet se pasojat e asaj plagosje qenë shumë të rënda. (Shënim i botuesit.)
4. Këtu, qe e pamundur që të mos hiqeshin disa rreshta. (Shënim i botuesit.)
5. Emri i Jeruzalemit nuk gjendet as në arkiva dhe as në veprën e Soergel-it. As librat e historisë së letërsisë gjermane nuk e përmendin. Sidoqoftë, nuk besoj se bëhet fjalë për ndonjë personazh të stisur. Me urdhër të Otto Dietrich zur Linde, në Tarnowitz u torturuan shumë intelektualë hebrenj, midis tyre pianistja Emma Rosenzweig. “David Jeruzalem-i”, ndoshta është një simbol i disa individëve. Thuhet se vdiq më një mars të 1943-shit; më një mars të 1939-s, tregimtari u plagos në Tilsit. (Shënim i botuesit.)

(Përktheu, Erion Karabolli)