David Grossman është shkrimtar i njohur izraelit, librat e të cilit janë përkthyer në mbi tridhjetë gjuhë. Ai u lind në 1954 në Jeruzalem. Era e verdhë, studi për jetën e palestinezëve në Rripin e pushtuar të Gazës, bëri bujë jashtë vendit dhe ngjalli debate në Izrael. Së bashku me Amos Oz-in, ai është i njohur edhe si kritik i qëndrimit Izraelit ndaj Palestinezve dhe është një ndër avokatët më të shquar kulturor të një zgjidhje të konfliktit me pranimin e ekzistencës së dy shteteve në fqinjësi me njëra tjetrën. Veprat e tij kryesore letare janë: Dueli 1982, Buzëqeshja e qengjit 1983, Shih poshtë; Dashuri 1986, Bëhu thika ime 1998, Dikush me të cilin mund të vraposh 2000, Trupi i saj e di, 2003, Për në zgrip të tokës, 2010. Ndër veprat jo-letrare përmendim: Era e verdhë 1987, Vdekja si mënyrë jetese: Izraeli dhjetë vjet pas Oslos 2003, Mjalti i luanit: miti i Samsonit 2006 etj.  Grossman-i është vlerësuar me çmime të shumta kombëtare dhe ndërkombëtare. Jeton me familjen e tij në Mevasseret Zion, në rrethinat e Jeruzalemit.

“Lumturia ose palumturia jonë vetjake, gjendja jonë “tokësore”, ndikon në mënyrë të jashtëzakonshme në atë çfarë shkruajmë,” thotë Natalia Ginzburg-u në librin Është e vështirë të flasësh për vete[1], tek kreu në të cilin ajo rrëfen për jetën e vet dhe të shkruarit pas një tragjedie tronditëse personale. Është e vështirë të flasësh për vete, kësisoj, para se të reflektoj për përvojën time të tashme, në këtë kohë të jetës time, më lejoni të them pak fjalë për pasojat që një traumë apo gjendje rrënuese lë tek një shoqëri dhe komb në tërësi.

Fjalët e miut tek tregimi i Kafka-s “Një fabul e vogël” më vijnë menjëherë ndërmend. Ndërsa çarku po mbyllet për miun dhe macja zvarritet në pritje vjedhurazi ai thotë, “Fatkeqësisht, bota po zvogëlohet gjithnjë e më shumë.” Pasi kam jetuar vite me radhë në një gjendje të skajshme dhe të dhunshme konflikti politik, ushtarak dhe fetar, jam i detyruar të pranoj që miu i Kafka-s kishte të drejtë: bota me të vërtetë po zvogëlohet gjithnjë e më shumë, po bëhet gjithnjë e më e ngushtë, ditë pas dite. Unë mund t’ju rrëfej po kështu për boshin që shfaqet dalëngadalë midis individit dhe gjendjes së dhunshme, kaotike që realisht pushton çdo aspekt të jetës së tij.

Ky bosh nuk mbetet i pambushur. Ai mbushet me shpejtësi prej apatisë, cinizmit dhe para së gjithash prej dëshpërimit, dëshpërimit që tejpërshkon një realitet të shformuar për vite të tëra, madje për breza me radhë. Dëshpërimi vjen prej mendimit se kjo gjendje nuk do të ndryshojë kurrë, e tillë do të mbetet përgjithnjë. Dhe dëshpërimi më i madh nga të gjithë, është dëshpërimi i qenieve njerëzore, për atë gjendje të shformuar me të cilën përballemi në fund të fundit secili prej nesh.

Unë e ndiej çmimin e lartë që unë dhe njerëzit përreth nesh duhet të paguajnë për këtë gjendje të stërzgjatur lufte. Pjesë e këtij çmimi është rrudhja e hapësirave të shpirtit tonë, e kësaj pjese tonës e cila prek botën e dhunshme dhe kërcënuese jashtë dhe pamundësia gjithnjë e më e madhe për t’u ndier përkrah popujve të tjerë që vuajnë. Ne paguajmë çmimin gjithashtu duke hequr dorë prej gjykimit tonë moral dhe nuk përpiqemi më të kuptojmë atë që ne vetë mendojmë.

Të gjendur në një situate kaq frikësuese, kaq mashtruese dhe kaq të ndërlikuar, moralisht dhe realisht, ne kemi ndiesinë që më mirë është që të mos mendojmë ose njohim. Më mirë të heqësh dorë nga puna e të menduarit, vepruarit dhe vendosjes së standarteve morale për ata që pa dyshim janë “pjesë e njohjes” sonë.  Ndoshta më mirë është të mos ndiesh më tepër se sa duhet derisa kriza të përfundojë dhe nëse ajo s’mbaron kurrë, të paktën do të kemi vuajtur pakëz më pak, do të jemi bërë njësh me mërzitinë, si mënyrë mbrojtjeje për veten aq sa mundeshim me pas mënjanësi, pak shtypje, pak verbëri të qëllimtë dhe një dozë të madhe anastezie për veten tonë.

Frika e vazhdueshme dhe shumë reale e lëndimit, frika prej vdekjes, e humbjes së patolerueshme, ose madje e poshtërimit “të pastër” , bën që secili prej nesh, qytetarëve dhe të burgosurve të konfliktit, të ligështojmë vitalitetin tonë, fuqinë tonë emocionale dhe intelektuale, dhe të fshihemi gjithnjë e më shumë në mure mbrojtëse deri sa të vetë-mbytemi.

Miu i Kafka-s kishte të drejtë: kur agresori yt të rrethon, bota jote bëhet më e vogël. E njëjta gjë ndodh me gjuhën që e përshkruan atë. Mbështetur në përvojën time, mund të them që gjuha e përdorur nga qytetarët e një konflikti për të përshkruar gjendjen në të cilën ndodhen bëhet gjithnjë e më e njëtrajtshme ndërsa konflikti vazhdon, duke u katandisur në një grumbull klishesh dhe sloganesh. Ky proces nis me zhargonin e shpikur nga sistemet që merren drejt për drejt me konfiktin-ushtria, policia, burokracia. Prirja përhapet në median masive, e cila krijon një gjuhë të përpunuar, të mprehtë, e cila synon t’u dëftej audiencave të tyre, historinë më të pëlqyeshme (rrjedhimisht duke ngritur një mur pengues mes çdo gjëje që bën shteti në zonën e muzgët të konfliktit dhe mënyrën se si qytetarët e tij zgjedhin ta shohin vetveten).

Procesi realisht depërton në gjuhën vetjake, intime të qytetarëve (edhe nëse ata e mohojnë plotësisht këtë). Evolucioni është shumë i kuptueshëm: pasuria e gjuhës njerëzore dhe aftësia e saj për të prekur ngjyresat më të holla të ekzistencës mund të jetë me të vërtetë lënduese në një gjendje konflikti sepse ato na kujtojnë vazhdimisht ne realitetin e pasur që kemi humbur, ndërlikueshmërinë dhe hollësitë e tij. Sa më e pashpresë të duket situata dhe sa më e cekët të bëhet gjuha, aq më publik bëhet ligjërimi, deri sa e gjithë ajo që mbetet janë akuza të ndërsjellta mes armiqve ose palëve kundërshtare brenda shtetit. Gjithçka që mbetet janë klishetë e përdorura për të përshkruar armikun dhe veten tone, paragjykimet, ankthet mitologjike dhe përgjithësimet e vrazhda me të cilat ne fusim në grackë veten tonë dhe zëmë në kurth armiqtë tanë. Bota me të vërtetë bëhet më e vogël.

Këto mendime janë të rëndësishme jo vetëm për konfliktin në Lindjen e Mesme. Në kaq shumë pjesë të botës, sot, miliona njerëz përballen me një lloj kërcënimi të ekzistencës së tyre, vlerat, lirinë dhe identitetin e qenieve njerëzore. Pothuajse kushdo nga ne përballet me kërcënimin e vet, mallkimin e vet. Secili prej nesh ndien, ose mund të hamendësojë që “situata” e tij unike të kthehet shumë shpejt në një kurth që do të grabisë lirinë e tij, ndiesinë e tij të shtëpisë në vendin e tij, gjuhën e tij vetjake, vullnetin e tij të lirë.

Në këtë realitet, ne autorët dhe poetët shkruajmë. Në Izrael dhe Palestinë, në Çeçeni dhe në Sudan, në Nju Jork dhe në Kongo. Ndodh që gjatë ditës time të punës, pas pak orëve gjatë cilave kam shkruar, ndaloj dhe mendoj: Tani, bash mu këtë çast, është duke shkruar një tjetër autor, të cilin nuk e njoh, në Damask ose Teheran, në Kigali ose Dublin. Një autor si unë, është zhytur në punën e çuditshme dhe të mrekullueshme të krijimit, ndërsa jeton në një realitet që ka kaq shumë dhunë dhe tëhuajësim, mënjanësi dhe zvogëlim të realitetit ku ai jeton. Unë kam një aleat të largët i cili nuk më njeh, dhe së bashku, ne po krijojmë këtë rrjet të paformë, i cili sidoqoftë ka një fuqi të stërmadhe, fuqinë për të ndryshuar krijuar një botë, fuqinë për t’u dhënë zë të heshturve dhe për të bërë “botëndryshimin” në kuptimin më të thellë, kabalistik të fjalës.

Për sa më përket mua, në krijimtarinë time të viteve të fundit, unë pothuajse qëllimisht i kam kthyer shpinën realitetit të menjëhershëm, përcëllues të vendit tim, realitetit të edicionit më të fundit të lajmeve. Kam shkruar libra për këtë realitet në të kaluarën, dhe kam diskutuar vazhdimisht për të ndërsa jam përpjekur ta kuptoj atë nëpërmjet eseve, artikujve dhe intervistave. Kam marrë pjesë në shumë protesta dhe iniciativa të paqes ndërkombëtare. Jam takuar me fqinjët,disa prej tyre ishin armiqtë e mi, çdo herë që kam menduar se ka patur mundësi dialogu. Megjithatë, gjatë viteve të fundit, për shkak të një vendimi që përbënte pothuajse një protestë, kam shkruar për këto zona katastrofe në letërsinë time.

Pse? Sepse doja të shkruaja për gjëra të tjera, gjëra jo më pak të rëndësishme, gjëra për të cilat është e vështirë të gjesh kohë, emocion dhe vëmendje të plotë, ndërsa bubullimat e luftës së afërt të përjetshme gjëmojnë jashtë. Kam shkruar për xhelozinë idengulitëse të një burri, për fëmijët e pashpresë në rrugët e Jeruzalemit, për një burrë dhe një grua të cilët përdorin një gjuhë vetjake, pothuajse hermetike brenda ëndërritjes së tyre dashurore. Kam shkruar për vetminë e Samsonit, heroit biblik. Kam shkruar për marrëdhënien delikate dhe të koklavitur mes grave dhe nënave të tyre, mes fëmijëve dhe prindërve në përgjithësi. Para katër vjetësh, saktësisht, kur biri im i dytë po përgatitej të rekrutohej në ushtri, nuk mund të qëndroja më në këtë pozicion. U pushtova prej një ndjesie nguti dhe alarmi që nuk më la të qetë.

Atëherë nisa të shkruaj një roman që merrej drejt për së drejti me realitetin e vështirë në të cilin jetoja, një roman që përshkruan mizorinë e gjendjes së jashtme që pushton jetën e brishtë, intime të një familjeje, duke e bërë më së fundi copë e çikë. “Tashti, në këtë çast, dikush tjetër po shkruan,” thotë Natalia Ginzburg-u, “ai ka prirjen që të harroj mrekullisht rrethanat aktuale të jetës së tij. . . . Por, të qenit i lumtur ose të palumtur bën që ne të shkruajmë në një mënyrë ose tjetër. Kur jemi të lumtur, imagjinata jonë është më e fortë; kur nuk jemi të lumtur, imagjinata jonë punon me vitalitet.”

Është e vështirë të flasësh për vete. Unë mund të them vetëm atë që mundem të them në këtë kohë, në pozitën në të cilën jam sot. Shkruaj. Vetëdija e fatkeqsisë që më pushtoi pas vdekjes së tim biri, Uri-t në Luftën e Dytë të Libanit tash përshkon çdo çast të jetës time. Fuqia e kujtesës është me të vërtetë e madhe dhe e rëndë, dhe kohë pas kohe ka efekt paralizues. Sidoqoftë, akti i të shkruarit krijon një “hapësirë” të llojit të vet, një hapësirë emocionale që nuk e kam njohur më parë, hapësirë ku vdekja është shumë se absolute, e kundërta e padyshimtë e jetës.

Autorët që po shkruajnë sot: kur shkruajnë, ndiejnë që bota është vërshuese, elastike, plot me mundësi, e pangrirë. Kudo ku ekziston elementi njerëzor, nuk ka ngrirje apo paralizë, dhe nuk ka status quo (edhe nëse ne nganjëherë gabimisht mendojnë që ka; edhe nëse ekzistojnë ata që do të donin kaq shumë që si ne të mendonin që ka).

Shkruaj, dhe bota nuk më zvogëlohet. Nuk zvogëlohet. Ai lëviz në drejtim të asaj që është e hapur, drejt së ardhmes, nëse është e mundur. Unë imagjinoj dhe akti i imagjinatës më rilind. Nuk fosilizohem ose paralizohem përballë agresorëve. Krijoj personazhe. Nganjëherë kam ndiesinë sikur po nxjerr njerëz nga akulli i realitetit në të cilin ata janë ngurtësuar. Por ndoshta, më shumë se çdo gjë, personi që jam duke nxjerrë jashtë në këtë çast është vetja ime.

Shkruaj për të ndier mundësitë e shumta që ekzistojnë në çdo gjendje njerëzore dhe ndiej aftësinë time për të zgjedhur mes tyre. Ndiej ëmbëlsinë e lirisë, të cilën mendoja se e kisha humbur. Unë marr kënaqësi në një gjuhë të pasur, vetjake, intime. Kujtoj kënaqësinë e të marrit frymë lirisht, plotësisht, kur arrij të shpëtoj prej sloganeve dhe klisheve. Filloj të marrë frymë me të dyja mushkëritë. Shkruaj dhe ndiej që përdorimi korrekt dhe i saktë i fjalëve vepron si një ilaç. E pastron ajrin që frymëmarr, heq ndotësit dhe mllefos skemat e mashtruesve dhe përdhunuesve të gjuhës.

Shkruaj dhe ndiej ndjeshmërinë e gjuhës,  intimitetin tim me shtresat e ndryshme të saj, me joshjen dhe humorin e saj, e cila më kthen tek vetvetja, tek personi që unë jam para se vetja ime të dëbohet prej konfliktit, prej qeverive dhe armiqve, prej dëshpërimit dhe tragjedisë.

Shkruaj. E pastroj veten prej talenteve të dyshimta por tipike që shfaqen në gjendje lufte, talenti i të qenit një armik, askurrgjë tjetër por veçse armik. Shkruaj, dhe përpiqem të mos e mbroj veten prej ligjshmërisë dhe vuajtjes së armikut tim, ose prej tragjedisë dhe ndërlikueshmërisë së jetës së tij, ose nga gabimet dhe krimet e tij, ose nga njohja e asaj që unë jam duke i bërë atij. Unë nuk e strehoj veten gjithashtu tek ngjashmëritë befasuese që zbuloj mes meje dhe tij.

Shkruaj. Dhe papritmas nuk jam më i dënuar të përballem me këtë dikotomi absolute, të rrejshme, mbytëse, këtë zgjedhje jo njerëzore mes “viktimës” dhe “agresorit, “pa pasur një zgjidhje tjetër të tretë, më njerëzore. Kur shkruaj, mund të jem një person i plotë, me kalime të natyrshme tek pjesë të ndryshme të miat, me disa pjesë që ndihet se janë afër dhe disa pjesë që ndihen të afërta me ato që vuajnë dhe pohimet e drejta të armiqve të mi pa hequr dorë aspak nga identiteti im.

Nganjëherë, gjatë procesit të shkrimit, mund të kujtoj atë çka ne të gjithë ndjemë në Izrael, kur aeroplani i presidentit egjiptian Anwar Sadat u ul në Tel Aviv pas dekadash lufte mes dy kombeve. Zbuluam papritmas se sa e rëndë ishe barra që ne kishim mbartur gjatë gjithë jetës sonë, barra e armiqësisë, frikës dhe dyshimit. Barra e të qenit gjithmonë vigjilent, barra e të qenit gjithmonë një armik, gjatë gjithë kohës. Sa i bekuar ishte ai çasti i kur ndodhi shkëputja prej koracës së dyshimit, urrejtjes, dhe paragjykimit. Sa e frikshmërisht i bekuar ishte të qëndroje lakuriq, i dëlirë, dhe të shihje se si para syve tanë u shfaq një fytyrë njerëzore ndryshe prej  përshkrimit të ngushtë një përmasor, që kishim parë për vite me radhë.

Shkruaj, dhe pagëzoj me emra më vetjak dhe intimë një bote të jashtme, të panjohur. Në një kuptim, e bëj timen. Në këtë mënyrë unë kthehem prej një vendi ekzili dhe tëhuajësimi, kthehem në shtëpi. Ndryshoj, vetëm pak, atë që më parë dukej e pandryshueshme. Madje edhe kur përshkruaj arbitraritetin më mizor që përcakton fatin tim, qoftë kur është i bërë prej natyrës, befas gjej në të ngjyresa të reja. Zbuloj që thjesht të shkruarit për arbitraritetin më lejon që të lëviz lirisht në praninë e tij. Fakti i të qëndruarit përballë arbitraritetit më jep liri, ndoshta lirinë e vetme që ka njeriu kundrejt çdo lloj arbitrariteti, lirinë për të nyjëtuar tragjedinë e gjendjes time me fjalët e mia. Lirinë për të nyjëtuar vetveten ndryshe, rishtas, kundrejt diktatit të arbitraritetit që kërcënon të na nënshtrojë.

Shkruaj gjithashtu për atë që s’mund të kthehet pas. Për atë që na trazon. Rrethanat e jetës time nuk më mbyllin në një botë më të vogël apo të më paralizojnë. Shumë herë gjatë ditës, ndërsa ulem të shkruaj në tryezën time, prek pikëllimin dhe humbjen sikur ai që prek elektricitetin me duar të zhveshura, por megjithatë nuk më vret. Nuk kuptoj se si kjo mrekulli ka ndodhur. Ndoshta pasi të mbaroj së shkruari romanin tim, do të përpiqem ta kuptoj. Jo tani. Tani është shumë shpejt.

Shkruaj për jetën e vendit tim, Izraelit. Një vendi të torturuar, të droguar deri në pikën e mbidozës prej historisë, prej emocioneve që shkojnë përtej asaj qe qenia njerëzore mund të  përballojë, prej një tepërie të skajshme ngjarjesh dhe tragjedie, prej një teprie dëgjese dhe vetëpërmbajtje gjymtuese, prej një teprie kujtese, prej shpresave të vrullshme, prej një fati unik ndër kombe. Është një ekzistencë që nganjëherë duket të marrë përmasat e nje përralle mitike, e cila zvogëlon perspektivën e të jetuarit një jetë të zakonshme si një shtet.

Ne autorët, kemi njohuri për periudha dëshpërimi dhe neverie për veten. Puna jonë, në thelb, ka të bëjë me zbërthimin e personaliteteve dhe braktisjen e disa prej mekanizmave më të efektshëm të mbrojtjes tonë. Ne shprehim vullnetin të luftojmë me çështjet më të vështira, më të shëmtuara, më të gjalla dhe më të dhimbshme të shpirtit. Puna jonë na detyron që sërish e sërish, të pranojmë pamundësinë tonë si njerëz dhe artistë.

E megjithatë, kjo është një mrekulli e madhe, alkimia e veprimit tonë, në një kuptim, qysh prej çastit kur ne rrokim penën apo bëhemi gati të shkruajmë në tastën e kompjuterit, ne kemi pushuar ndërkohë së qeni një viktimë në mëshirë të  gjithë asaj që na ka  skllavëruar dhe kufizuar ne para se të nisnim të shrkuanim. Ne shkruajmë. Sa me fat që jemi: Bota nuk ngushtohet më. Bota nuk bëhet më e vogël.

[1]“E vështirë të flasësh për veten” (2003), me autore Natalia Ginzburg, romanciere dhe dramaturge italiane. Burri i saj i parë ishte viktimë e nazistëve në vitin 1944. Personazhet e veprave të saj janë të vetmuar, të persketuar dhe të angaxzhuar në një rravgim të pashpresë në kërkim të simpatisë dhe të kuptuarit, shumë prej të cilëve janë hebrenj.

Përktheu: Granit ZELA