CARLOS FUENTES

DASHURIA

Në Jukatan (Yucatán), ujët nuk duket kurrë. Rrjedh nën tokë, poshtë një manteli të brishtë dheu dhe guri gëlqeror. Herë-herë, kjo shtrojë delikate jukatanase shfaqet me sy uji apo me pellgje uji – puset shpellore -, që dëshmojnë ekzistencën e rrymave të nëndheshme misterioze. Besoj se dashuria është si lumenjtë e fshehtë dhe burimet e papandehshëm të Jukatanit. Jetët tona ngjajnë shpesh me humnerat e thella, të cilave nuk do t’u gjendej fundi, nëse në shtratin e zbrazëtisë së tyre nuk do të rridhte një lumë, i qetë e ndonjëherë i lundrueshëm, mundet i rrëmbyer, i gjerë ose i ngushtë, por gjithmonë përqafim uji që nuk na lë të zhdukemi përgjithmonë në hapësirën e asgjësë. Mundësia dhe rreziku i të shpresuarit në vend të rrezikut pa asnjë shpresë.

Në qoftë se dashuria është lumë që rrjedh dhe ushqen jetën, kjo nuk tregon se dashuria dhe cilësitë e saj më të çmuara – mirësia, bukuria, ngrohtësia, solidariteti, kujtimi, miqësia, dëshira, pasioni, intimiteti, shpirtgjerësia, vetë ëndja për të dashuruar dhe për të qenë i dashuruar – e përjashtojnë atë që duket sikur e mohon: të keqen. Në jetën politike është e mundur të bindesh se veprohet nga dashuria për një popull dhe përfundon duke e shkatërruar atë popull, duke ndërsyer urrejtjen – nga brenda dhe nga jashtë. Për shembull, nuk e vë në dyshim që Hitleri e donte Gjermaninë. Por qysh me Main kampf-in e tij bëri të ditur se dashuria për Gjermaninë ishte e pandashme nga urrejtja për ata që Hitleri i shikonte si armiq të Gjermanisë. Kjo dashuri, e ushqyer nga urrejtja për të tjerët, u shpreh qartë në një politikë të së keqes më të pashembullt në histori. Qysh në fillim, Hitleri deklaroi se, për të arritur të mirën, do të praktikonte politikën e së keqes. Ndryshe nga Stalini, i cili nuk do të guxonte ta quante me emrin e saj dhe do ta mbështillte të keqen me flamurin e një ideologjie perëndimore – marksizmin – për të bërë tmerre, po ashtu si Hitleri, ky i fundit nuk e maskoi aspak të keqen. Dashuria e Hitlerit për të keqen e çoi atë drejt një apokalipsi flakadanësh vagnerian, mu në mes të Berlinit. Ndërsa dashuria e Stalinit për të keqen u shfaq me rrënimin e ngadaltë të një Kremlini prej rëre të shpëlarë nga valë, të lehta por të vazhdueshme, të së njëjtës histori, që Diktatura e Proletariatit mëtonte të mishëronte. Ndërsa nazizmi u shemb si një dragua i tmerrshëm i plagosur, komunizmi sovjetik u zvarrit drejt vdekjes si një krimb i sëmurë. Fanfer dhe Obllomov.

Markezi de Sade, po ashtu, propozon një dashuri të së keqes që lyp kënaqësinë e trupit për të shkaktuar dhimbjen e trupit dhe deri zhdukjen e tij mortale. Dashuria sadiste, na thotë Markezi de Sade, mund të jetë një e keqe për viktimën, por është një e mirë supreme për xhelatin. Megjithatë, Sade nuk pretendonte ta çonte vizionin e tij monstruoz të së keqes si të mirë në praktikë. Ai nuk ishte politikan, ishte shkrimtar, pothuaj përherë i burgosur, pra i paaftë për të vepruar, veç i lirë vetëm në mbretërinë e fantazisë. Atje ishte mbret i krijimit. Ai na paralajmëron: «Jam shthuranak, por nuk jam delikuent e as vrasës.»

Ka edhe një formë tjetër të maskuar të së keqes të paraqitur si dashuri. Kjo konsiston në imponimin e vullnetit tonë ndaj tjetrit “për të mirën e tij”, domethënë, nga dashuria për të, ia ndryshojmë fatin atij dhe e zhveshim prej lirisë, gjithnjë në emër të dashurisë. Temë e vazhdueshme në letërsi që, për mua, askush nuk e ka trajtuar me aq qartësi sa Fransois Mauriac*, një autor që më ka çuar peshë në rininë time. Thérèse Desqueyroux, Le Désert de l’amour, Le Noeud de vipéres, Le Baiseraulépreux, Le Mal, janë romanet e tij për të keqen zvetënuese që, duke tentuar të bëjë të mirën, shemb apo shkatërron aftësinë për të dashur, e manipuluar nga feja, nga parat e, mbi të gjitha, nga normat shoqërore dhe fariseizmi. Thérèse Desqueyroux, në kulmin e dramës së shtrimit të rrugës drejt ferrit për qëllime të mira, vret në emër të një faji të vjetër për të shpëtuar hybris-in familjar me çmimin e shëndetit të vet. Shoqëria, familja, nderi, përcaktojnë kështu, në emër të dashurisë ndaj këtyre institucioneve, skllavërinë erotike dhe krimin plot pasion të heroinës.

Lëvdata e dashurisë si realitet apo aspiratë supreme e qenies njerëzore nuk mund e as duhet ta harrojë vëllazërinë e së keqes edhe pse, në thelb, në shumicën e rasteve, e kapërcen atë. E fashit, po kurrë nuk e mposht dot përfundimisht. Dashuria lyp patjetër një mjegull dyshimi kundër së keqes që i zë prit. Veç jo vetëm kjo mjegull, por vetë zemërimi i qiellit, davariten te kënaqësia, ëmbëlsia, nganjëherë, pasioni i verbër, lumturia, qoftë kjo edhe kalimtare, e dashurisë, ashtu siç e përjetojnë si burrat dhe gratë. Pasioni më i fortë e më i dhembshur mund të degjenerojë në monotoni, në bezdisje, me kalimin e kohës. Një çift fillon njohjen me njëri-tjetrin, sepse, mbi të gjitha, nuk njiheshin. Gjithçka është e papritur. Kur nuk ka më të papritur, dashuria mund të vdesë. Nganjëherë, synon të rifitojë mrekullinë fillestare, por në fund kupton se, herën e dytë, mrekullia tashmë është vetëm nostalgji. Përshtatja me të përditshmen mund të shihet nga disa si një ngarkesë e rëndë – një fund i shkretë, i përsëritshëm dhe i mërzitshëm, oaza e vetme e të cilit është vdekja, televizori apo dhoma veças. Por, po ashtu, sa çifte nuk kanë zbuluar dot te kjo rutinë dashurinë e vërtetë e më të qëndrueshme, që mban dhe ruan shumë mirë ndihmën dhe mbështetjen, të cilat, gjithashtu, janë emra të dashurisë. A nuk është një tjetër shkretëtirë, përvëluese gjatë ditës dhe e akullt gjatë natës, ajo e pasionit të pareshtur, e mundimshme deri në atë shkallë sa protagonistët e mëdhenj të dashurisë romantike preferojnë më mirë vdekjen e re dhe të apasionuar në kulmin e vet, se sa humbjen e pasionit në grinë e jetës së përditshme? A mund të plakeshin së bashku Romeo dhe Zhulieta? Ndoshta. Por i riu Werter nuk mund t’i përfundonte ditët e tij duke parë Big Brother në televizor si e vetmja mënyrë pjesëmarrëse zëvendësuese në pasione më pak gjumashe se të tijat.

Dashuria kërkon që të jetë kënaqësi e plotë, sa më gjatë të jetë e mundur. Kjo ndodh kur dëshira lulëzon nga brenda dhe shkon deri te duart, te gishtat, te kofshët, te beli, te mishi i ngritur dhe te mishi i hapur, te ledhatimet dhe te pulsi i dorës që rreh, tek universi i lëkurës së dashur, kur të dashuruarit janë të kthyer në botën e tërë, janë kthyer në zërat që pëshpëritin në heshtje, janë kthyer në bekim të brendshëm të gjithçkaje. Ndodh kur nuk e mendojmë fare se kjo do të marrë fund. Ose kur mendojmë për gjithçka, për të mos menduar tek ajo apo për t’i dhënë lirinë dhe shkurtësinë e vet më të gjatë kënaqësisë mishtore dhe i japim të drejtë San Agostinit që thotë se dashuria është more bestiarum, por me një ndryshim: vetëm ne qeniet njerëzore (lër mënjanë pozicionet e ndërlikuara) bëjmë dashuri duke u parë në fytyrë. Për kafshën nuk ka përjashtime. Për ne, përjashtimi kafshëror është rregulli njerëzor.

Kur është më e madhe lumturia e dashurisë? Në aktin e dashurisë apo në hopin përpara, apo në përfytyrimin e asaj që do të ishte lidhja dashurore që vjen? Apo hareja sfilitëse e kujtimit dhe përsëri dëshira e plotë, e shtuar nga etja për një akt tjetër dashurie, është lumturi? Kjo kënaqësi e dashurisë na lë pa mend. Si është e mundur që e tërë qenia jonë, me gjithçka ka, përhumbet në mishin dhe vështrimin e qenies së dashur dhe, njëherazi, në dashuri, duke humbur kuptimin e botës jashtë dashurisë? Si është e mundur? Si paguhet kjo dashuri, kjo kënaqësi, ky iluzion?

Çmimet me të cilat bota blen dashurinë janë të larmishme. Por, ashtu si në teatro dhe në stadiume, ka bileta me çmime të ndryshme për vende të ndryshme apo për karrige të preferuara. Vështrimi është biletë e domosdoshme për dashurinë. Një fjalë e urtë thotë se dashuria hynë nëpërmjet syve. Në të vërtetë, kur biem në dashuri, gjithë bota nuk ekziston në vështrimin tonë dhe ne kemi sy vetëm për qenien që dashurojmë. Një natë, në Buenos Aires, jo pa u skuqur në fytyrë, gjithë emocion e, njëherazi, turp, zbulova një tjetër dimension të vështrimit dashuror: mungesën e tij. Mikesha jonë Luiza Valenzuela* na çoi, mua dhe time shoqe, në një vend tangoje, diku te Avenida Rivadavia, që s’ka të mbaruar. Një sallon i veçantë balloje, ku s’kishte turistë e as lojëra dritash, strobelights verbuese. Një sallon i njohur lagjeje, një orkestër me piano, violinë dhe harmonikë. Njerëzit të ulur në karrige të mbështetura për muri, si në festat familjare. Çifte të të gjitha moshave dhe përmasave. Dhe një mbretëreshë e pistës së vallëzimit. Një vashëz e verbër, me syze të errëta dhe me fustan plot lule. Një Delia Garses* e rilindur. Ishte balerina më e duartrokitur. Linte mbi karrige bastunin e saj të bardhë dhe dilte e vallëzonte pa parë, ama, duke qenë e soditur. Vallëzonte në mënyrë të mrekullueshme. I jepte tangos përkufizimin e Santos Discépolo*: «Është një mendim i trishtë, që vallëzohet.» Ishte një formë e bukur dhe e çuditshme dashurie vallëzimi, njëherazi, në dritë dhe në errësirë. Gjysmëdritë.

Po ashtu, “muzgu i brendshëm”, me kalimin e kohës, na mëson se mund të duam edhe të metat e qenies së dashur. Nuk e duam, duke e anashkaluar, të metën e qenies së dashur, por e duam pse e ka atë të metë. Sepse një lloj mangësie, një defekt i vlerësueshëm, na e bën më të dashur personin që duam, jo pse na bën të besojmë tek epërsia jonë – grekët e lashtë e ndëshkonin hybris-in si fyerje tragjike, më shumë kundër kufijve njerëzor se kundër perëndive -, veç, përkundrazi, ngaqë na lejon të pranojmë pikërisht të metat tona dhe, me përpikëri, na bën më të barabartë. Kjo ndryshon nga forma tjetër e dashurisë, që është vullneti për të dashuruar. Bëmë e dykuptimtë, ku dinakëria apo një formë miqësie për leverdi, për të cilën Aristoteli na thotë se mund të shfaqet me valëvitjen e flamujve të solidaritetit, por gjithashtu mund dalë e veshur edhe me leckat e përfitimit vetjak. Duhet t’i kemi shumë të qarta këto dy lloj dashurie, sepse e para është shpirtmadhësi e pastër, ndërsa e dyta i përket vetëm egoizmit.

«Një egoizëm i përsosur midis të dyve» është formula, tepër franceze, siç e përcakton Sasha Guitri* dashurinë, duke i dhënë një pamje ironike vetë intimitetit. Egoizmi i përbashkët do të thotë, nga njëra anë, të pranosh, të tolerosh apo të ruash maturinë përballë mjerimeve të shumta që, sipas fjalëve të Hamletit, «mishi trashëgon». Por thjesht egoizmi – vetmia e plotë dhe koprrace -, jo vetëm është ndarje nga tjetri, por edhe nga vetvetja. Mbi të gjitha, nuk mungon ai që thotë se çasti më i mirë i dashurisë është ndarja, vetmia, melankolia e kujtimeve, momenti vetmitar… Gjendje e parapëlqyeshme për melankolinë e dashurisë që kurrë nuk ka ndodhur nga nxitimi, nga mospërfillja, nga mungesa e kohës. «Nuk pati kohë. Nuk pati kohë për fjalën e fundit. Nuk pati kohë për të thënë të gjitha gjërat e dashurisë.»

Vullnet apo zakon, shpirtmadhësi apo papërsosmëri, bukuri dhe tërësi, intimitet dhe ndarje, dashuria, ky akt human, si çdo gjë humane, paguan çmimin e një fundi. Në qoftë se dashuria bëhet synimi më i sigurt dhe kënaqësia më e padyshimtë e jetës sonë, kjo ndodh ngaqë, sepse është e tillë ose për të qenë e tillë, duhet të ëndërrohet e kufizuar vetëm sepse, fatalisht, është e kufizuar. Dashuria, vetëm në vetvete ngjizet pa kufi. Në të njëjtën kohë, të dashuruarit e dinë (edhe pse nga pasioni ata verbohen dhe e mohojnë një gjë të tillë) se dashuria e tyre do të ketë kufij – nëse jo në jetë, me siguri me vdekjen e saj që, sipas Bataille*, është perandoria e erotizmit real: «Vazhdimi i dashurisë më të zjarrtë në mungesë për shkak të vdekjes së qenies së dashur.» Kati dhe Hitklif te romani Majat e stuhishme i Emily Bronte. Pedro Paramo dhe Suzana San Huan te romani Pedro Páramo i Huan Rulfos. Por, në jetë, a na kënaq plotësisht më absolutja dhe më e madhja e dashurive? Mos vallë në jetën tonë duam gjithmonë më shumë? Nëse do të ishim të pambarimtë, do të ishim Zot, thotë poeti. Por, të paktën duam të dashurojmë pafundësisht. Dashuria jonë është gati hyjnore. Është vështrimi ynë i perëndimit dhe vështrimi ynë prej Perëndie.

Dashtë Zoti që lexuesi i këtij shkrimi gjen format e larmishme të dashurisë në çdo shkronjë të alfabetit tim personal. Megjithatë, ka një formë dashurie që kam dëshirë ta vë në dukje, me qëllim që ta keni gjithnjë parasysh. Është cilësia e përkujdesjes. Dashuria vetë si përkujdesje. Të përkujdesesh për të dashurin. T’i jepesh përkujdesjes. Sepse përkujdesja ekstreme është aftësia krijuese dhe prirja e saj është dashuria.

Filozofja me origjinë hungareze, Agnes Heller, shkruan se etika është çështje përgjegjësie personale, përgjegjësi që e marrim në emër të një personi tjetër: përgjigja jonë ndaj thirrjes së tjetrit. Çdo etikë kulmon në një moral të përgjegjësisë: moralisht jemi përgjegjës për veten tonë dhe për të tjerët. Megjithatë, si mundet vetëm një person të bëhet përgjegjës për të gjithë? Kjo është pyetja qendrore e romaneve të Dostojevskit.

Si mund të rroket përvoja e plotë e një njerëzimi të vuajtur, të poshtëruar, të shumëdëshiruar? – e pyet Dostojevski, me dëshpërim rinor, kritikun më të madh rus të kohës së vet, Visarion Gregorieviç Bielinskin. Përgjigja e kritikut ishte, jashtë mase, e saktë: «Fillo vetëm me një qenie njerëzore. Me atë që ke më pranë. Kape me dashuri dorën e burrit të fundit, e gruas së fundit, që ke parë, dhe në sytë e tij apo të saj do të shohësh të pasqyrohen hallet, përvojat dhe dashuria e gjithë njerëzimit.»

———————————————————–

*François Mauriac (1885 –  1970) – gazetar, kritik dhe shkrimtar francez. Nobelist në letërsi (1952). Njihet si një nga shkrimtarët e mëdhenj të shekullit XX.

Luiza Valenzuela (1938) – shkrimtare dhe gazetare argjentinase.

*Delia Amadora García, artistikisht e njohur si Delia Garcés (1919 – 2001) – artiste argjentinase, kinemaje dhe teatri, me një bukuri fizike të pashoqe. E njohur si “dama e çiltër”. Në nga yjet më të shquara të kinemasë së artë oro argjentinase në dekadat 40-50.

*Enrique Santos Discépolo(1901 -1951)  kompozitor, dramaturg dhe kineast argje.

*Sacha Guitry (1885 – 1957) – aktor, dramaturg dhe skenarist francez, me origjinë ruse.

*Georges Bataille (1897 – 1962) – shkrimtar, antropolog dhe mendimtar francez.

MIQËSIA

Atë që nuk e kemi e gjejmë te miku. Besoj te kjo dhuratë dhe e ushqej qysh në fëmijëri. Për këtë gjë nuk jam ndryshe nga shumica e qenieve njerëzore. Miqësia është lidhja e madhe fillestare midis vatrës familjare dhe botës. Vatra familjare, e lumtur apo fatkeqe, është auditori i dijeve tona origjinale, ndërsa miqësia është prova e tyre. Atë që marrim nga familja e konfirmojmë në miqësi. Ndryshimet, mospajtimet apo ngjashmëritë midis familjeve dhe miqve përcaktojnë rrugët kontradiktore të jetës sonë. Sado që ta duam vatrën tonë familjare, të gjithë kalojmë çaste shqetësuese apo të pasigurta të ikjes prej saj (sado ta duam, sado pranë saj të kemi qëndruar). Ikjen nga vatra familjare e kompenson vetëm miqësia. Për më tepër: pa miqësinë jashtë vatrës familjare, qëndrimi brenda saj do të rrënohej. Miqësia nuk ia kundërshton familjes projektet e jetës. I vërteton, i siguron, i shtrinë ato. Miqësia u hap rrugën ndjenjave, të cilat vetëm mund të rriten jashtë vatrës familjare. Të mbyllura brenda familjes, ato do të thaheshin si bimët pa ujë. Jashtë dyerve të shtëpisë zbulojmë format e dashurisë që lidhin vatrën familjare me botën. Këto forma quhen miqësi.

Ndërsa besoj te kjo vlerë e fshehtë e miqësisë, më tërheq vëmendjen cinizmi filozofik që e shoqëron atë me një mjegull të errët. Oskar Vilde përdor talentin e tij të frikshëm të paradoksit për t’i thënë Bernard Shout se nuk paskësh asnjë armik të vetëm në botë, por ama, atë nuk e dashkësh as edhe një prej miqve të tij. Për Bajronin miqësia është, në mënyrë të trishtë, dashuria pa krahë. Dhe, nëse miqësia mund të kthehet në dashuri, e vërteta është se ndodh rrallë që dashuria të kthehet në miqësi. Mençuria popullore thotë se mikun duhet ta presësh me gëzim dhe ta përcjellësh me nxitim. Mysafiri dhe peshku qelben shpejt.

Unë besoj se në miqësitë e humbura ka më shumë dhimbje se cinizëm. Ndjenja të hapura dhe të përbashkëta. Iluzioni i urtësisë së pohuar që na jep një mik. Formimi i shpresës që na jep vetëm rinia e përndarë në miqësi. Gëzimi i grupit, i shoqërisë, i ekipit, i bandës, i skuadrës, the gang. Lidhjet që na bashkojnë. Bashkëpunimi i miqësive rinore, krenaria e të qenit i ri dhe, nëse je i ditur që i ri, zëri qortues i vetë rinisë kur miqësia është e vjetër. Të mësojmë ta komandojmë krenarinë qysh kur jemi të rinj. Një ditë nuk do të jemi më të tillë dhe do të kemi nevojë më shumë se kurrë për miqtë.

Dy mosha hapin dhe mbyllin përvojën e miqësisë. Njëra është mosha e rinisë, dhe “Hard Disk” im kujton emra, fytyra, fjalë, bëma të shokëve të shkollës. Por ajo çka kujtoj nuk i arrin dot të gjitha ato që kam harruar. Si të mos gëzohem që, gjashtëdhjetë vjet më vonë, mbaj ende lidhje me miqtë e mi të vjetër të fëmijërisë – një fëmijëri endacake e një familjeje diplomati, një shtegtim që cënon vazhdimësinë e ndjenjave miqësore? Ende shkëmbej letra me Hans Berlinerin, një fëmijë çifut gjerman që mbërriti në shkollën time fillore në Uashington, pasi kishte shpëtuar prej terrorit nazist, ku kishte qenë objekt i atij tmerri fëmijësh, vetëm pse ishte ndryshe. Ishte zeshkan, i gjatë për moshën e tij, dhe që, si gjithë fëmijët europianë të asaj kohe, mbante pantallona të shkurtra. Për fëmijën amerikanoverior nuk ishte “normal”, domethënë, i padallueshëm nga vetë ata. Unë e humba popullaritetin tim fillestar kur presidenti meksikan Kardenas shtetëzoi naftën, më 1938, dhe – për herë të parë, veç jo për të vetmen herë – u dyshova si komunist. Ai përjashtim na bashkoi, mua dhe Hansin, bashkim që vazhdon sot e kësaj dite. Gjeografia na ndau, por në Santiago të Kilit, kur tashmë isha adoleshent, u gjenda menjëherë në ekipin, grupin, shoqërinë, bandën, me çunat që kishin qejf leximin dhe bisedat për sportet e rënda të përbaltura të shkollës sonë angleze, The Grange, rrëzë Andeve, drejtuar nga kapitenë anglezë të bindur se beteja e Vaterlosë u fitua në fushat sportive të Kolegjit Eton. I kujtoj fytyrat dhe emrat e të gjithëve – Pejzh, Savedra, Kesnaj, Marin -, por sidomos Roberto Torretin, shoku im intelektual, letrar, me të cilin shkruam së bashku romanin tonë të parë. Ky roman humbi në baulet testamentare të nënës së Robertos, megjithatë, unë dhe ai vazhdojmë, edhe sot e kësaj dite, t’i shkruajmë njëri-tjetrit, të bisedojmë gojarisht, në Oaksaka apo në Porto Riko, apo të dialogojmë me shkrim nga Meksiko në Santiago. Ai është një filozof i jashtëzakonshëm dhe miqësia e tij më shpie përherë në ato vite rinore të një shkolle angleze, në aventurat shtinjake me musketarë në godinën e Ambasadës së Meksikës në Kili dhe plot kujtime të tjera më të largëta apo më të dhembshura. Atje njoha edhe Hose Donoson, më i madh se unë, lavdinë e ardhshme të letrave kiliane. Nuk e di nëse ai më pat njohur mua. Në një shkollë të mëparshme, atje, provova dhimbjen e humbjes së një shoku të ngushtë, i cili iku nga kjo jetë, kur ishte dymbëdhjetë vjeç. Sa më pikëlloi vdekja e tij! Ishte vdekja e parë e një burri të vogël në moshën time. Po aq të pikëlluar sa ç’më la fati i një fëmije tjetër, fizikisht sakat, objekt talljesh dhe goditjesh, të cilit mora guximin t’i dilja në mbrojtje, duke zbuluar kësisoj një tjetër dimension miqësie: solidaritetin. Më vonë, gjatë grushtit gjakatar të shtetit të mizorit Pinoçet, kur ky djalosh, tashmë i bërë burrë, u torturua në kampet e vdekjes, në jug të Kilit, vetëm e shtoi tmerrin tim përpara mizorisë njerëzore, por gjithashtu edhe dhembshurinë e keqardhjen time ndaj vetë realitetit për atë që diskutojmë dhe e quajmë “miqësi”.

Sepse të gjithë, kush më shumë e kush më pak, kemi tradhtuar apo jemi tradhtuar në miqësi. Anëtarët e grupit shpërndahen dhe shokët e ngushtë të rinisë mund të kthehen në vegime më të largëta e më të parëndësishme, në moshën madhore. Dhe a nuk është tradhtuar miqësia në këtë rast? Nëse do të bënim një listë të miqve të humbur, anash duhet të shënonim: indiferencë, urrejtje, rivalitet. Por gjithashtu: kohë të tjera, largësi të mëdha. Më mirë të thuash: të vdekur. Pse i braktisëm ne? Pse na braktisën ata? Po ta shikosh mirë, pak miqësi ka në botë. Sidomos midis të barabartëve. Uilliam Blejk e thoshte në mënyrë të pakrahasueshme: Miqësia jote më plagos shumë. Të lutem, bëhu armiku im. Sepse, nëse miqësia, në origjinën e vet, është gjendje shpirtërore, dëshirë, bujari, hapje për t’u bashkuar me të tjerët, ndërkohë, nuk pushon së qeni një refuzim i fshehtë dhe miklues i vetë atij intimiteti, kur ndihesh i varur prej tij. Uordsuorth flet për “orët primitive” të jetës gjatë të cilave jetojmë një paradoks që na flak në rrugët e fatit, njëherazi, që na mbron nga aksidentet e tyre. Nganjëherë, aksidente të humorit. Sargent mundi të thotë se sa herë që pikturonte një portret, humbiste një mik. Dinjitari i famshëm anglez Kaning i jepte miqësisë një rol diplomatik të fuqishëm. O Zot, shpëtomë nga miku i sinqertë, lutej ai. Është e vërtetë: në diplomaci dhe në politikë, të besosh te miqësia do të thotë të rrezikosh të gabosh. Në pushtet përzgjidhen ligjet më efikase për shkatërrimin e miqësisë. Tradhtia. Pendesa. Braktisja. Fushë kufomash që na lë praktika e shpërdorimit. Llogore të braktisura që na lë mospërfillja e forcës. Dhe përherë, tundimi i humorit mizor. Mairaux a Genet-it: Que pensez-vous vraiment de moi? Genet: Je ne vous aime assez pour vous le diré*.

Këto nuk janë mësime të kota. Tokat më djerre lulëzojnë për të na treguar se, në çështje miqësie, ka raste për t’i lënë vend urtësisë së Ekleziastit dhe të pranojmë se ende plagët e një miku mund të jenë plagë besnike. Dhe se mikut mund t’i hapemi dhe t’i themi pse nuk na pëlqen. Kurse armikut kurrë nuk duhet t’ia japim këtë kënaqësi. Veç tmerri i humbjes së miqësisë është braktisja e asaj kohe, të cilës miku i dha kuptim. Mirëfilli, kjo do të thotë të të humbasë koha. Shpresa të tepërta, zili për triumfet e të tjerëve. Është koha për t’u kthyer te miqësia, duke ditur se kërkon një përkujdesje të përditshme, që në fund të japë frytet e veta të mrekullueshme. Të krijosh simpatitë dhe të gëzosh afërsitë. Duke i dhuruar qetësi njëri-tjetrit. Duke i diktuar njëri-tjetrit një disiplinë të këndshme për të ruajtur miqësinë. Të zbulosh me miqtë fuqitë e botës dhe kënaqësitë, duke kaluar orët së bashku. Të qeshësh bashkë me miqtë. Ta jetosh miqësinë si ftesë të përhershme për të pranuar dhe për t’u pranuar. Dhe të kërkosh me ngulm, thellë saj, një përsosje të mundshme miqësie në mbrojtje të çdo atentati. Të jetosh shoqërinë e miqve pa lejuar asnjë rast që do të të turpërojë të nesërmen dhe pa lejuar të flitet keq për ata që s’janë të pranishëm. Ta mbrosh miqësinë nga xhelozitë, smirat dhe frika. Dhe të jesh dakord edhe për të mos qenë dakord  – agree to disagree. Ndryshimet duhen ta shtojnë miqësinë dhe respektin e ndërsjellët. Sjellja e mençur midis miqve nuk lejon ambicie, intolerancë apo shpirtvogëlsi. Miqësia është modesti e denjë, është imagjinatë, është bujari. Por nganjëherë, pse jo, është gjithçka e kundërt. Krenari. Plogështi e natyrshme. Koprraci dashurie.

Them “plogështi e natyrshme” dhe më shkon në mendje se, duke qenë dialogu një nga argëtimet e miqësisë, edhe heshtja mund të jetë e tillë. Është një përvojë nga miqësia ime me Luis Bunjelin. Në fillim mendova se heshtjet e tij gjatë një bisede, përgjithësisht tepër të gjallë, qenë për fajin tim, pra, një qortim nga ana e tij. Por, kuptova se, të dish të jesh bashkë me dikë pa thënë asgjë, ishte një formë e lartë miqësie. Ishte respekt për tjetrin. Ishte nderim i thellë për të. Ishte refleksion i kundërt me fjalët e kota. Të mos jemi papagall të atypëratyshëm. Por, për një çast, le të jemi filozof… A nuk ishin stoikë Seneka dhe Manolete, të dy nga Kordova?

Kjo përvojë e miqësisë si heshtje refleksive dhe e respektueshme më kujton një gardh të pashmangshëm, kufirin midis të qenit me miqtë dhe të qenit vetëm që ndan jetët tona. Në qoftë se miqësia është nyjë lidhëse, midis jetës së zakonshme dhe jetës së unit, ky duhet t’i lypë vetmi miqësisë. Është e natyrshme: kërkojmë të jetë për ne pasioni, mençuria apo dashuria, që dallojmë te vështrimi i mikut. Simpatitë, lëvizjet e afrimit, kanë një kufi: unin tim. Kthehem te vetja, te pikëllimi im, por gjithashtu te fuqia ime. Kujtoj me nostalgji agimin e fëmijërisë që ndaja me miqtë e mi. Sa e vështirë është ta bësh këtë kur je i rritur! Kujtoj çastet e prishjes me shokët e fëmijërisë. Ç’dhimbje e pashmangshme! Kohët nuk janë më njësoj. Rrugët janë devijuar. Por nuk mund ta shmang lëmoshën që, në fund, vetë uni i kërkon pasurisë së madhe të miqësisë. Por, a nuk e dimë tashmë, ashtu heshtazi, qysh nga fillimi, se një ditë do të ndjenim përpara mikut nevojën për të rinovuar jetën? A nuk e kemi ditur gjithmonë se me shqetësim intim, gati me turp, sjellim një mangësi që nuk mundemi ta zbulojmë e as ta ndajmë dot me mikun më të dashur?

Atëherë, në mënyrë paradoksale, mangësinë tonë ua dorëzojmë të tjerëve dhe turpin tonë shoqërisë, duke shpresuar se formë tjetër miqësie, ajo që i përket jetës së përbashkët, na çliron. Sipas përkufizimit, artisti mëson shumë shpejt ta përballojë vetminë, në emër të krijimit të veprës. Veç, më gjerësisht, është vetë miqësia ajo që na detyron jo vetëm të njohim kufijtë tanë, por të kuptojmë se janë edhe të përbashkët. Jemi miq në komunitet: ia kemi nevojën njëri-tjetrit. Me të drejt Torói thoshte se kishte tri karrige në shtëpi. Një për vetminë. Një tjetër për miqësinë. Dhe të tretën, për shoqërinë. Të dish të jesh vetëm është një kompensim i domosdoshëm, por është edhe diçka që pasuron dijen për të qenë me miqtë.

Vetmia nuk është i vetmi kompensim i miqësisë. E tillë është dhe vdekja. Ashtu siç kujtoj me mall miqtë e mi të fëmijërisë së largët, nuk më dalin nga mendja as ata miqtë e vjetër që tashmë kanë ikur e s’janë më, sidomos, mësuesit e mi. Brezi im i kujton, duke u skuqur nga droja latine, dy mësuesit e mëdhenj të rinisë sonë. Meksikanin Alfonso Rejes dhe spanjollin Manuel Pedroso. Dy  të ditur, por që ishin edhe miq. Mësimdhënia e tyre intelektuale ishte e pandashme nga mësimdhënia plot maturi. Nuk prisnin si mësuesit e shtirë: adhurim pa kundërshtim. Prisnin dhe kërkonin të ripërjetonin rininë në shkëmbim të zotërimit nga ana jonë të dijes dhe sjelljes me maturi të pleqërisë së tyre. Do kthehemi të zbulojmë, me Rejesin e shkurtër e me linja të rrumbullta dhe me Pedroson e gjatë e me linja të drejta, se miqësia ka rëndësi të zgjatet në pleqëri – ose në kohë. Se gjithmonë nuk arrin të zbulojë më shumë nga çfarë ekziston. Se miqësia korret, pasi mbillet. Se askush nuk bën dot miq pa bërë armiq, por që asnjë armik nuk mund të arrijë kurrë lartësinë e një miku. Se miqësia është një formë e kujdesit: nuk pranon ligësi për të përgojuar atë çka thotë, as thashethemet që gjithçka e kthejnë në pleh. Miqësia është mirëbesim. Është më e turpshme të mos besosh miqtë sesa t’i gënjesh ata, ka shkruar Roshfukoldi. Se miqësia, për të qenë e afërt, na mëson rrugën e respektit dhe të distancës. Ndërkohë, miqësia ligjëson të duash dhe të urresh të njëjtat gjëra.

Kësisoj, epokat e jetës maten me shkallët e afërsisë intime që mbajmë gjatë moshave tona të ndryshme. Me kohë, harrohen miqtë e largët. Braktisen miqtë e rinisë që nuk rriten me të njëjtin ritëm si ne. Kërkohen miq më të rinj për të bërë hapin e një vitaliteti, i cili biologjikisht largohet. Kërkojmë miq gjithë jetën dhe tashmë nuk kemi asgjë për të thënë. Shikojmë rënien e pleqve dhe miqve të dashur, të cilët tashmë nuk i njohim më apo që nuk na njohin ata. Po, nëse mosha ikën, kjo ndodh ngaqë është duke na pritur. Atëherë, duke perënduar, llamburitin përsëri dritat e rinisë së parë. Ndoshta, midis një mjegulle të largët, kujtojmë të afërmit, i dallojmë sa pranë janë, na pushton rinia, kthehemi përsëri te grupi, te shoqëria, tek ekipi, te banda, te skuadra, te the gang. Mbushemi përsëri me pasione dhe magjepsemi me rebelime. Dhe i kujtojmë me aq mall kohët e vjetra të miqësisë, sa kurrë ndonjëherë…

——————————————————

*Meró i thotë Zhenesë: Çfarë mendoni ju, në të vërtetë, për mua? Zhené: Do të thosha se nuk ju kam dhe aq qejf.

Përktheu nga origjinali spanjisht: Bajram KARABOLLI