Ne foto: Ilustrim i jetes dhe vdekjes

Jorge Luis Borges

Këtë histori e dëgjuam në kafen “Shqiponja”, në Florida, në lartësinë e “Piedad”. Diskutohej çështja e dijes. Dikush përmendi tezën platoniane se, gjithçka e kemi njohur në të kaluarën, për fat, se të njohësh do të thotë të rinjohësh. Im at, më duket, tha se Bekoni pati shkruar se po të mësosh, do të kujtosh dhe të mos dish, në fakt, është të harrosh. Bashkëbiseduesi tjetër, një zotëri i thyer në moshë, i cili duhet të ishte ca i zhytur në atë lloj metafizike, vendosi të marrë fjalën. Me një siguri të lehtë tha:

– Nuk arrij të kuptoj atë që thonë arketipat platonikë. Askush nuk e kujton dot se kur e pa për herë të parë ngjyrën e verdhë apo të zezë, se kur e shijoi për herë të parë aksh frutë. Ndoshta nga që ishte shumë i vogël dhe s’kishte si ta dinte se po përuronte një rrugë shumë të gjatë. Sigurisht, ka gjëra të tjera që njihen si të para dhe që s’mund të harrohen. Unë mund t’ju tregoj diçka që më ka lënë në kujtesë nata e tridhjetë prillit të ’74-ës dhe që nuk më del nga mendja:

“Verimet, atëherë, ishin më të gjata, po nuk di pse u vonuam deri atë ditë në ndërmarrjen e disa kushërinjve, Dornëve, pak lega nga Lobosi. Në atë kohë, një nga fshatarët, Rufinoja, më mësoi për gjërat e fshatit. Unë nuk kisha mbushur akoma trembëdhjetë vjeç, kurse ai ishte mjaft i madh dhe ishte me nam si guximtar. Ishte tepër i shkathët. Kur luanin duke imituar ndeshje, ai që dilte me fytyrën blozë, ishte gjithmonë kundërshtari i tij. Një të premte më propozoi që, të nesërmen, të shkonim në fshat për t’u dëfryer. Natyrisht, pa ditur mirë për çfarë bëhej fjalë, pranova. Po, kur i thashë se nuk dija të kërceja, m’u përgjigj se vallëzimi mësohej fare lehtë. Pas darkës, aty nga ora shtatë e gjysmë, u nisëm. Rufinoja qe veshur si ata që shkojnë në festë. Në brez i shkëlqente një thikë e argjendë. Unë dola pa thikëzën time, nga frika e talljeve. Ja, tek u dukën shtëpitë e para. Ju s’keni qenë ndonjëherë në Lobos? Është njësoj. Nuk ka fshat në provincë që të mos jetë njësoj me të tjerët. Edhe ai që besohet se është ndryshe. Të njëjtat rrugë, të njëjtat gropa, të njëjtat shtëpi të ulëta. Aq të ulëta, sa një kalorës shquhet më shumë. Zbritëm tek një kënd rruge, përballë një shtëpie të lyer me ngjyrë të kaltër apo rozë, me një tabelë që lexonte “Ylli”. Disa kuaj me pajime të mira qenë lidhur për gardhi. Nga porta e rrugës, gjysmë e hapur, dilte një fashë drite. Në thellësi të hajatit, kishte një si sallë të gjatë me stola dërrase anëve dhe, pranë stolave, ca dyer të errëta që të çonin kush e di se ku. Një këlysh qimeverdhë që doli duke lehur, erdhi të më përkëdhelej. Kishte plot njerëz. Një gjysmë duzine grash me fustane tërë lule vinin vërdallë. Një zonjë e respektuar, veshur me të zeza, m’u duk si pronarja e shtëpisë. Rufinoja e përshëndeti e i tha:

– Ju kam sjellë një mik të ri që nuk ua di shumë kuajve.

– Hajde, se do të mësojë, të mos bëhet merak, – u përgjigj zonja.

Më erdhi turp dhe, për të mos rënë në sy, apo për t’u shtirur se isha i vogël, po lozja me qenin te cepi i një stoli. Mbi tavolinën e kuzhinës digjeshin ca qirinj dylli vendosur në shishe. Në një qoshe, diku thellë, më kujtohet se ishte një mangall. Në murin e bardhë, përballë, varej një portret i Virgjëreshës Mëshirëmadhe.

Dikush, duke bërë qyfyre, i binte një kitareje që e mundonte shumë. Nga ndrojtja e madhe nuk e refuzova një ginebra* që ma ndezi gojën flakë. Midis grave, ishte njëra që m’u duk ndryshe nga të tjerat. I thërrisnin Robinja. Diçka prej indianeje, një ngjyrë bakri, vura re tek ajo, po tiparet i kishte si një pikturë dhe sytë shumë të trishtuar. Gërsheti i arrinte deri në brez. Rrufinoja vuri re që po e shikoja dhe i tha:

– Pa na i trego edhe një herë atë punën e sulmit indian, se dua ta ngulit në kujtesë.

Vajza fliste sikur të ishte vetëm dhe në një farë mënyre unë ndjeva se nuk mund të mendonte për gjë tjetër dhe se ajo ngjarje ishte e vetmja gjë që i kishte ndodhur në jetë. Ja ç’na tregoi:

– Kur më sollën nga Katamarka* isha shumë e vogël. Ç’mund të dija unë, atëherë, për sulmet indiane. Në fermë as që e mendonin frikën. Pothuaj, si një sekret mësova se indianët mund të binin si një re, të vrisnin njerëzit dhe të grabisnin gjënë e gjallë. Gratë i rrëmbenin për t’i çuar në Tokat e Brendshme, ku ua bënin të gjitha. Nuk doja ta besoja. Edhe im vëlla, Lukasi, të cilin më vonë e vranë me heshta, më betohej se qenë gënjeshtra të gjitha. Po, kur një gjë është e vërtetë, mjafton që dikush ta thotë vetëm një herë dhe tjetri ta besojë. Qeveria u ndante indianëve vese dhe yerba* me bollëk për t’i mbajtur të qetë, por ata kanë magjistarë shumë të kujdesshëm që i këshillojnë.

Një urdhër i prijësit të tyre dhe nuk u kushton asgjë të vërsulen mbi fortifikatat mbrojtëse të shpërndara rrafshinës së shkretë. Një vramendje keqdashëse më nxiti dëshirën që ata të vinin dhe shikoja shpesh andej nga perëndon dielli. Nuk di të llogaris kohën, po pati bryma, pati behare, pati damkosje gjedhësh dhe ndodhi vdekja e djalit të kryepunëtorit, para se të vinte sulmi. Ishte sikur t’i sillte era e rrëmbyer që vjen nga Andet. Unë pashë një lule carangathi në një hendek dhe ëndërroja për indianët. Ndodhi afër mëngjesit. Kafshët e kuptuan para njerëzve, nga që dridhej dheu. Ferma ishte në ankth dhe në ajër fluturonin shpendë të trembura. Vrapuam për të parë andej nga shikoja unë, gjithnjë.

– Kush e solli lajmin? – pyeti dikush.

Vajza, gjithmonë si të mos ishte aty, përsëriti frazën e fundit:

– Vrapuam për të parë andej nga shikoja unë, gjithnjë. Të dukej se tërë rrafshina e shkretë kishte filluar të rendte. Nga dërrasat e gardhit pamë renë e pluhurit para se të shihnim indianët. Vinin të na sulmonin. Duke goditur gojën me pëllëmbën e dorës, lëshonin ulërima ngjethëse. Në Santa Irene kishte ca pushkë të gjata, të cilat shërbenin vetëm për të ngatërruar punë e për të shkaktuar më shumë tërbim tek indianët.

Robinja fliste si ai që thotë një lutje përmendsh, ndërsa unë po i dëgjoja indianët e pampës në rrugë, dëgjoja klithmat e tyre. Një e shtyrë e fortë dere dhe u gjendën në sallë. Si në ëndërr, po hynin nëpër dhoma kaluar. Ishin fshatarë të dehur. I kam para syve, si tani. Ishin shumë të gjatë. Ai që vinte në krye, i ra me bërryl Rufinos, i cili rrinte pranë derës. Ky u prish në fytyrë dhe u hodh mënjanë. Zonja që nuk kishte lëvizur nga vendi, u ngrit dhe na tha:

– Është Huan Moreira.

Ka kaluar kohë dhe tani nuk e di nëse më kujtohet ai burri i asaj nate apo ai që do ta shihja shumë herë, më vonë, në kursin e kalërimit. Më kujtohet jelja e kalit dhe mjekra e zezë e Podestás, gjithashtu një fytyrë e kuqërreme, vrarëlije. Këlyshi u turr vrap, duke lehur për lojë. Me një goditje kamxhiku, Moreira e la shakull për toke. Kishte rënë në kurriz dhe, duke tundur këmbët, ngordhi. Këtu fillon historia e vërtetë. Hapa pa zhurmë një derë që të çonte në një mesore të ngushtë me një palë shkallë. U ngjita lart dhe u fsheha në një dhomë të errët. Veç shtratit, që ishte shumë i ulët, nuk di ç’mobilie të tjera kishte atje. Po dridhesha. Poshtë nuk lëshonin britma, veç u dëgjua diçka si qelq që u thye. Dëgjova hapat e një gruaje që ngjiteshin dhe pashë, për një çast, një fashë drite. Pastaj zëri i Robinjës më thirri, duke pëshpëritur.

– Unë jam këtu për t’u shërbyer njerëzve paqësor. Eja këtu, nuk do të të bëj asgjë të keqe.

E kishte hequr fustanin. U shtriva në krah të saj dhe i kërkoja fytyrën me dorë. Nuk di sa kohë kaloi. Nuk pati asnjë fjalë dhe asnjë puthje. I prisha gërshetin dhe lozja me flokët e saj të lëmuar e pastaj me atë vetë. Nuk u pamë më kurrë dhe nuk e mësova emrin e saj. Një e shtënë na trullosi. Robinja më tha:

– Mund të dalësh nga shkalla tjetër.

Ashtu bëra dhe dola në rrugën prej dheu. Ishte një natë me hënë. Një rreshter policie, me pushkë dhe bajonetë të hapur, po ruante murin. Qeshi dhe më tha:

– Me sa shoh, je nga ata që dalin që menatë.

Diçka desha t’i përgjigjesha, po nuk ma vuri veshin. Një njeri po varej nga muri. Me një të hedhur, rreshteri i nguli bajonetën në mish. Njeriu u hodh në tokë, ku mbeti i shtrirë, i përgjakur dhe duke qarë. Mua m’u kujtua këlyshi. Rreshteri për t’i dhënë fund tamam, ia nguli edhe një herë bajonetën. Me një mënyrë të gëzuar i tha:

– Moreira, nuk të kushton asgjë sot të qëllosh.

Nga tërë anët u sulën njerëzit me uniformë që kishin rrethuar shtëpinë dhe më pas erdhën fshatarët. Andres Çirinos iu desh të sforcohej për të shkulur bajonetën. Të gjithë donin t’i shtrëngonin dorën. Rufinoja, duke qeshur, tha:

– Këtij birboje, tani, i morën fund edhe bëmat.

Unë shkoja grup më grup, duke u treguar njerëzve atë që kisha parë. Befas, u ndjeva shumë i lodhur. Ndoshta, kisha ethe. Bëra ç’munda ta bindja Rufinon dhe u kthyem. Mbi kuaj pamë zbardhjen e mëngjesit. Më shumë se i lodhur isha i shushatur nga rrjedha e vrullshme e gjërave.»

– Nga lumi i madh i asaj nate, – tha im at.

Tjetri pranoi, heshtazi.

– Ashtu është. Në mbarim të pak orëve kisha provuar dashurinë dhe kisha parë vdekjen. Njerëzit në jetë kanë parë shumë gjëra ose, të paktën, plot gjëra që një njeriu i është dashur t’i njohë, po mua m’u desh të njoh, nga mbrëmja në mëngjes, ato dy gjëra esenciale. Vitet kalojnë dhe e kam treguar aq herë këtë histori, sa nuk e di nëse e kujtoj vërtet ngjarjen, apo kujtoj vetëm fjalët me të cilat e tregoj. Ndoshta, e njëjta gjë i ka ndodhur edhe Robinjës me sulmin e saj indian. Tani, njësoj është: isha unë ai që pa të vrisnin Moreiran, apo ishte dikush tjetër.

* Hinevra (ginebra) – një lloj pije alkolike argjentinase me aromë dëllinje.

* Katamarka (Catamarca) – provincë në veri të Argjentinës.

* Jerba (yerba) – një lloj bime në Amerikën e Jugut gjethet e së cilës bluhen e përdoren si çaj. Po kështu; jerba, quhen edhe gjethet e përgatitura për çaj. Ky lloj çaji quhet mate dhe gjerbet nga ena e posaçme me një tub me sitë.

Përktheu nga origjinali Bajram Karabolli